لە کتێبی بە‌نرخی مێژووی کوردەکانی ئیمپراتۆری عوسمانی (دوکتور جەلیلی جەلیل)دا ئاماژە بە پەیمانێک کراوە بە ناوی پەیمانی پیرۆز! رووداوێکی گرینگ کە کەم وا هەبووە نەتەوەی کورد بە خۆیەوە ببینێ. پەیمانێک کە بە سەرپەرشتی و کارزانی ئەمیر بەدرخان، میری بۆتان لە نێوان میرانی ناوچەکانی بۆتان، وان، هەکاری، مووش، خێزان، سه‌عره‌د، قارس، موسڵ و... واژۆ دەکرێ. تەنانەت میرنشینی ئه‌رده‌ڵان له ئێرانش پەیماننامەکە واژۆ دەکات تا بۆ هەموو لایەک دەرکەوێ کە بەدرخان مەبەستی سازدانی وڵاتێکی سەربەخۆیە و لابردنی سنوورە دەسکردەکانی کوردستانە لە نێوان ئێران و عوسمانی‌دا. واتە لەنێوبردنی ناکۆکی نێوان میرنشینەکان و دواجار یەکڕیزی ماڵی کورد. بۆیە لێکۆڵەرە بیانی‌یەکانیش ئەم حکوومەتە بەم دەستەواژەیە تاریف دەکەن: semi-independent emirate کە گوزارە لە حکوومەتێکی نیوەسەربەخۆ دەکا کە بە تەعبیری ئەمڕۆیی وەک بوونێکی دیفاکتۆیی سەلمێندرابوو.
سەرکردەیەکی کورد دووسەد ساڵ لەمەوبەر - لە بیرەوە بۆ کردەوە - هەنگاوی نا بۆ سەربەخۆیی کوردستان و لە بەرامبەر زلهێزەکانی ئەو سەردەمه‌‌دا واتە دوو ئیمپراتۆری عوسمانی و ئێران‌دا راوەستا، بەتایبەتی عوسمانی‌یەکان کە بەهێزترین دەوڵەتی سەردەم بوون. لێرەدا مەبەست تاووتوێی ئەم پەیماننامەیە نییە و تەنیا دەمەوێ لە یەک رستەدا ئاماژە بە مەبەستی سەرەکیی پەیمانی پیرۆز بکەم کە دوو سەدە لەوەپێش رێبەرێکی کورد لە رێگای رێککەوتن و یەکگرتن لەگەڵ لایەنەکانی‌تر، لە قالبی پەیمانی پیرۆزدا حەولی سەربەخۆیی وڵاتی خۆی دا، بێگومان ئەوەش کە ناوی پیرۆز بۆ پەیمانەکە دیاریکراوە دەگەڕێتەوە سەر گرینگیی ئەم رێککەوتنە، چونکه هەروەک هەموو لایەک دەزانن ئەوە دەقە ئایینی‌یەکانن کە وەک تێکستێکی پیرۆز ناوزەد دەکرێن، کەچی میری بۆتان و هاوپەیمانەکانی ئەم پەیمانە تا ئاستی پیرۆز‌بوون هەڵدەکێشن چونکه خاک و نەتەوەیان بەلاوە پیرۆز بوو.
***
لە مێژووی کۆن و سەردەمی ئێستاش‌دا هەندێ جار گوێبیسی هەندێ وشە و دەستەواژەی پەیوەندیدار بە چەمکی سازان دەبین کە بۆ ئەوە دەبن هەڵوێستەیان لەسەر بکەین: پەیمان، عەهد، پەیماننامە، رێککەوتن، رێککەوتننامە، ئیتیفاق، تەوافوق و... کە زیاتر لە نێوان هێز و لایەنە سیاسی‌یەکان (لێرەدا مەبەست هێزەکانی نێوخۆیە) واژۆ دەکرێ. لە یەکەم روانین‌دا سەرجەم ئەم وشانە بەدەر لە ناوەرۆکیان هەستێکی ئەرێنیمان پێ دەبەخشن و لامان وایە ئاکامەکەیان دەبێتە هۆی چەشنێک ئارامی و سەقامگیری بۆ وڵات، بەڵام کە لە نێوەرۆکی پەیمان و رێککەوتنەکان ورد دەبیەوە ئەم هەست بەئارامی جێگای خۆی دەدا بە دڵەڕاوکێ و ناسەقامگیری، بۆ؟
هەر چەشنە رێککەوتنێکی سیاسی کە لە بارودۆخێکی تایبەت‌دا پێکدێ دەبێ بە وردی ئاگاداری دۆخی نێوخۆ بێ و بێ هیچ ئەملاوئەولایەک دەبێ بەردەنگی سەرەکیی رێککەوتنەکە لایەنی دەرەکی، لایەنی بەرامبەر یان بە واتایەک ئەوی‌تر بێ. ناکرێ پەیمان ببەستی و بەردەنگەکەت لایەنی ژوورەکی بێ، دیارە مەبەست ئەوە نییە کە قەول و قەراری نێوخۆیی وەک بنەما و پره‌نسیپی نێوان واژۆکەرانی رێککەوتنەکە چاوپۆشی لێ بکرێ و پشت‌گوێ بخرێ، نا... بەڵکوو لەگەڵ ئەوەدا کە ئەم پرنسیپانە دەپارێزرێن ئاخرجار رووی دەقی رێککەوتنەکە دەبێ بەرامبەرت بێ. خاڵی مەترسیدار ئەم چەشنە رێککەوتنانە ئەوەیە کە لەبری ئەوەی بەردەنگی سەرەکی، لایەنی دەرەکی بێ بەردەنگەکەی رێک لایەنی ژوورەکی‌یە! کەچی لە لایەکی‌ترەوە رێککەوتنی لایەنی بەرامبەری کورد لە سەرجەم قۆناغەکانی پڕۆسەی رێککەوتن‌دا تەواو و بێ‌ئەملاوئەولا رووی دەمی لە کوردە. رێککەوتنی حیزب و لایەنە سیاسی‌یەکانی کوردستانی چ لە ئاستی حیزبەکانی هەر پارچەیەک وەک بەرە یان هەر چوار پارچەی کوردستان لەم ساتەوەختەدا نەک هەر کارێکی ئەرێنی‌یە، بەڵکوو پێویستی‌یەکی مێژووییە. ئەگەر مەبەست بەرژەوەندیی نەتەوەیی بێ و مەبەست یەكلابوونەوەی کۆنە حساباتی لایەنەکان نەبێ، ناکرێ و نابێ هیچ هێز و لایەنێک پەراوێز و پشت گوێ بخرێن، نابێ لەبری دڵگەرمی خەڵک ببێتە هۆی دڵەڕاوکێ، نابێ لەبری یەکڕیزی ببێتە هۆی لێکترازان، نابێ کاردانەوەی سەلبی بە دوای خۆیدا بێنێ و... ئەوەی ئێمە ئەمڕۆ لەسەر عەرزی واقێع دەیبینین سیلەی چاوی رێککەوتنەکان لەبری بەرژەوندی نەتەوەیی، رووی لە بەرژەوەندی حیزبی‌یە. ئەگەر وەک نموونە باس بکەم کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان کە دەکرا وەک دەرفەتێکی لەبار کەلکی لێوەرگیرێ زیاتر بوو بە هۆی گۆڕەپانی باڵ باڵێنی دوو لایەنی سەرەکی کوردی.
ئه‌وه چه‌ندین ساڵه هه‌موو لایه‌نه‌کان، سه‌رجه‌م حیزبه‌کان بانگه‌شه‌ی یه‌کڕیزی، هاوپه‌یمانی، رێککه‌وتن و... ده‌که‌ن و بێگومان ده‌رئه‌نجامه ئه‌رێنی و پۆزیتیڤه‌کانی له که‌س شاراوه نییه که‌چی له‌سه‌ر ئه‌رزی واقیع نایاته دی. دیاره حاشا له جیاوازیی پێکهاته‌یی و فکریی لایه‌نه سیاسی‌یه‌کان ناکرێ و ئه‌مه خۆی له خۆیدا ده‌بێ وه‌ک پلۆرالیزمێکی سیاسی سه‌یر بکرێ به‌ڵام ده‌کرێ هه‌ر به‌م جیاوازییانه‌وه حه‌ولی ئه‌وه بدرێ لێکتر نیزیک و نیزیکتر ببینه‌وه و دواجار له ژێر چه‌تر و به‌ره‌یه‌کی هاوبه‌ش کۆبینه‌وه. بۆیە ئێمەی کورد پێویستیمان بە واژۆکردنی پەیمانێکی پیرۆز هەیە تەنانەت ئەگەر بە قەڵەم و کاغەزیش نەکرێ لە رووی ئەخلاقی و نەتەوەییەوە ئەرکدارین چاومان بەسەر یەکەوە بێ!
لە ژماره ٦٨٩ ی رۆژنامه‌ی “کوردستان”دا بڵاو بۆته‌وه
