پرسی کوردان لە سەردەمی ئەمڕۆدا بە رێژەیەکی گونجاو لە ئاستی ناوچە و جیهاندا ناسراوە. باکوور، باشوور و رۆژئاوای کوردستان لەو گۆڕەپانەدا و لە ژێر کارتێکەری ئاڵوگۆڕە ناوچەیی و نێوخۆیی‌یەکاندا زیاتر لە رۆژهەڵاتی کوردستان دەرفەتی دەرکەوتن و دەنگ هەڵبڕینیان هەیە. لە زۆربەی پارچەکانی کوردستاندا رەوتی نیوەچڵی دیالۆگ و وتووێژ لە سەر چارەسەرکردنی پرسی کورد بەڕێوەچووە. لە رۆژئاوا و لە نێو نەوەی تازەی سیاسەتکارە رۆژئاوایی‌یەکان پرسی کورد لە باکوور، باشوور و رۆژئاوا بابەتێکی ئاشنایە، بەڵام رۆژهەڵات و خەباتەکەیان وەک پێویست ناسراو نییە. لە رۆژهەڵات و لە ژێر سێبەری نیزامی ئاخوندەکاندا، بارودۆخێکی دژوار و ژینگەیەکی رەقن و پڕ لە مەترسی باڵی بە سەر وڵات و گەلانی ئێراندا کێشاوە. لەو وڵاتەدا ئازادی‌یەکان لە شەتەک دروان و دەرفەتی خۆرێکخستن و خستنەڕووی ویست و داخوازەکان زۆر کەمن. خەباتی کۆمەڵانی خەڵک و جیابیرە نێوخۆیی‌یەکان سارد و سڕە و هەڵسووڕانی تاک و هێزە سیاسی‌یەکان لە گۆڕەپانی سیاسەت و مافخوازانەدا یاساغ و قەدەغە کراون.
گەلانی چەوساوەی ئێران رۆژگارێکی دژوار تێپەڕ دەکەن و لە ژێر باری قورس و مێژوویی سەرکوت و توندوتیژی دەوڵەتی‌دا چەماونەوە. ئەوان لە ماوەی یەک سەدەی رابردوودا، لە چاک‌کردنی پڕۆسەی سیاسی وڵاتدا سەرکەوتوو نەبوون. کولتوری داپڵۆسین و دیکتاتۆری لە سەردەمی شا و حکوومەتی ئیسلامی‌دا وەک رێکاری ئیدارەی وڵات و پاراستنی کورسی دەسەڵات کەڵکیان لێوەرگیراوە. نەبوونی ئازادی‌یەکان و لاوازبوونی کولتوری پەروەردەی تاک، کە زیاتر بێدەنگی و خۆهاوڕەنگ‌کردنی زۆرەملی یان درۆزنین لە گەڵ بارودۆخ پەرەپێدەدا، کولتوری بەرگریی و رەوتی خەباتی ئازادیخوازانەی لاواز کردوە. خەڵک بە رێژەیەکی گشتی بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانیان باوەڕیان بە هێزی نێوخۆ و خۆماڵی نییە و بەردەوام چاویان بڕیوەتە هێزی دەرەکی یان مۆرکی چارەنووس. باڵادەستی کولتور، زمان، مەزهەبی شیعەی دوازدە ئیمامی، سەرکوت و چەوسانەوە لە بازنەی پەروەردە، ئیدارە،ئابووری، مێدیا، مێژوو و هتد، کەشێکی نەخوازراوی بۆ کورد و گەلانی دیکە داتاشیوە. پارتە سیاسی‌یە سەرتاسەری‌یەکان، چالاکان و بژاردەی کۆمەڵگە لە دەرەوە و نێوخۆ درێژەدەر و بەرهەمهێنەرەوەی کولتوری نەتەوە و دەسەڵاتی باڵادەستن و ئازایەتی دەست‌نیشانکردنی بنج و بناوانی کێشە و قەیرانەکانی وڵاتیان نییە. ئەوان لە باشترین فۆڕم و شێوەدا وێنەیەکی بچووکی سیستمی سیاسی وڵاتن و پەرەپێدەری کولتوری درێژەدان بە رەوتی سەرکوت و سێدارەن.
گەلی کورد لەو مەیدانەدا زیاتر لە گەلانی دیکەی ئێران بۆ پرسی ئاڵوگۆڕ و داخوازە نەتەوەیی و چینایەتی‌یەکان قوربانی داوە. گوندەکان لە خەباتی پێشمەرگانەدا رۆڵی بەرچاوتریان لە شارەکان گێڕاوە، بەڵام لە نەبوونی خەباتی پێشمەرگانەدا گوند و شار لە خەباتی دژ بە رێژیمدا زۆر چالاک نەبوون. ساڵانێکی زۆرە کە خەباتی هێزە سیاسی‌یەکان لە رۆژهەڵاتی کوردستان، تەوژمی جارانی نەماوە. بەشێکی بەرچاو لە هێزە رۆژهەڵاتی‌یەکان وزەو تواناکانیان بۆ شەڕی لەتبوون و جیابوونەوەکان تەرخانکرد. ئەوان لەگەڵ یەکتردا نەتەنیا بەرەیەکیان بۆ سازنەکرا، بەڵکوو بۆیان نەلوا لە چوارچێوەیەکی زۆر شکڵیدا هەڵسەنگاندن بۆ خۆیان و دواڕۆژی پرسی کورد لە رۆژهەڵات بکەن. گەورەترین هێزی رۆژهەڵات، لە پێناوی باشووردا خەباتی پێشمەرگانە و چەکداری راگرت و خۆیان دایە دەستی چارەنووسێک، کە هێشتا درێژەی هەیە. راستی‌یەکی حاشا هەڵنەگرە، کە هێزە کوردی‌یەکان وڵامدەری بارودۆخی ئەمڕۆی رۆژهەڵات و ئێران نین. لە لایەکی دیکە، خەڵکی رۆژهەڵات هێشتا لە ئاستی ئەو خەباتەدا نین و چاوەڕوانن ماف و داخوازەکانیان وەک دیاری سەری ساڵ یان جێژنانە بە ئاسانی وەرگرن. کوردانی رۆژهەڵاتی کوردستان، لە هیچ مەیدانێکی خەباتدا (تەنانەت وەک کوردانی پارچەکانی دیکەی کوردستان) لە خۆیان و خاکەکیان بە خاوەن دەرنەکەتوون. بە واتایەکی دیکە، ئەوان ئامادە نەبوون لە خەباتی نێوخۆدا چالاک و ئەکتیڤ بن و تەنانەت لە خەباتی پێشمەرگانە و یارمەتیدانی پارتە کوردی‌یەکاندا پاسیڤ دەرکەوتوون. ئەوان لە پرسێکی ساکاری وەک بایکۆتی سیاسەتەکانی رێژیم و هەڵبژاردنەکاندا کارا نەبوون و بۆیان نەلواوە بزووتنەوەی کورد لە نێوخۆدا تێکەڵ بە جووڵەی رۆژانە بکەن.
رێکخراو و پارتە سیاسی‌یەکان لە دوای جیابوونەوە و لەتبوونەکان کولتوری خۆیان نەگۆڕیوە. ئەو حیزب و رێکخراوانە ئامادە نەبوون، کە سروشتی کاری حیزبایەتی لە گەڵ ژینگەی ئەمڕۆی کوردستان و ئێراندا هاوتا و هاوبەند بکەن. ئاڵوگۆڕەکان لە هەموو جیهاندا و بە ستایلی ئەرێنی و نەرێنی دۆخەکانیان گۆڕیوە، بەڵام پارتە کوردی‌یەکان لە رۆژهەڵات و تەنانەت پارچەکانی دیکەی کوردستاندا تێکۆشاون خۆیان لە شوێنەواری ئاڵوگۆڕەکان دوور راگرن. ئەوان لە دەلاقەی خۆیانەوە رووداوەکانیان تەتەڵە کردوە و تەوژمی راستەقینەی ئاڵوگۆڕەکانیان و رەوتی تێکۆشانی خۆیان هەللاجی نەکردوە. درێژەدان بەو سیاسەت و کولتورە پەرتەوازەیی درێژخایەنی خوڵقاندوە و خەڵکی کوردستان و تەنانەت بەشێک لە ئەندام و لایەنگرانی خۆیانی تووشی سەرسووڕمان کردوە. لەو دۆخەدا، کوردەکانی دەرەوەی بازنەی حیزبایەتی و ئەوانەی، کە بە بژاردە و چالاک خۆیان پێناسە دەکەن وەک پارتە سیاسی‌یەکان پەرتەوازەن. بەشێکی بەرچاو لەو بژاردەیە رۆژهەڵاتی کوردستانیان لەبیرکردوە و شەن‌وکەوی پارچەکانی دیکە دەکەن و لە پێدەشتەکانی ئیمپراتۆری مێدیا کۆمەڵایەتی‌یەکاندا ئەسپی خەیاڵی خۆیان تاودەدەن. کۆڵانە داخراوەکانی سیاسەت لە رۆژهەڵات ئەوەندە درێژبوونەوە، کە کوردە پەڕیوەکانی دەرەوەی وڵاتی لەوزە خستوە. شایانی باسە، کە وزە و هێزی ئەوانیش لە کێشە نێوخۆیی‌یەکانی هێزە سیاسی‌یەکان و هتددا، بەفیڕۆ دراوە.
بۆ دەرچوون لەو دۆخە دژوارە و تێپەڕکردنی دایکی قەیرانەکان، بژاردەکان زۆر نین. ئەگەر چاوەڕوانی کات و دەرفەتەکان بکرێ، رەنگە دواڕۆژ لەمڕۆ باشتر نەبێ و دواڕۆژی رۆژهەڵات لەژێر پاڵەپەستۆی ئەکتەرە جیاوازەکاندا زەبری قەرەبونەکراوەی بەربکەوێ. ئاشکرایە، کە رۆژهەڵات لەو مەیدانەدا تەنیایە و هیچ دادڕەس و دەستێکی غەیب، پلان و بەرنامەی دەربازبوون لەو قەیرانە داناڕێژێ. هێشتا مەودای جووڵان و بەخۆداچوونەوە ماوەو دەکرێ مەترسی‌یەکان بکرێنە دەرفەت. سەرکەوتن لەو گۆڕەپانەدا پێوستی بە نەخشە رێگا، کەرەستە و هێزە. چاوخشاندنی رەخنەگرانە بە کۆی کایەی سیاسەت لە کوردستان، وزەی زیاتر بە جووڵەی خەباتی تێکڕایی خەڵک دەبەخشێ. سەرکەوتنی گەلان و بەئاکام گەیشتنی خەباتی ئازادیخوازانە تەنیا بە خوڵقاندنی دروشم و دووپاتکردنەوەیان دەستەبەر نابن. خۆساغ‌کردنەوە و داڕشتنەوەی هەیکەلی بزوتنەوەی کورد لە رۆژهەڵات لە ئەرکە گرینگ و بەپەلەکانی ئەمڕۆیە. پاراوکردنی ژینگەی حیزبایەتی و داڕشتنەوەی تاکتیک و ستراتیژی کاری هاوبەش لە نێوان حیزب و رێکخراوە بەرپرسەکان بەشێکە لە چارەسەر. لەو وەرزەدا پڕوپاگەندە و ونبوون لە رابردوودا دەرمان و چارەسەر نییە. گونجاوە بارودۆخەکە وەک هەیە ببیندرێ و پرس و ئەکتەرەکان بە هێزی لۆژیک تەتەڵە بکرێن.
درێژەدان بە خەباتێکی کاریگەر و هەمەلایەنە پێویستی بە هێزی هەمووان و لۆژیکی رەخنەگرتن لە کۆمەڵگە، پارتە سیاسی‌یەکان و بژاردەی کۆمەڵگەیە. کاتی ئەوە هاتوە، هۆکارەکانی سەرنەکەوتنی بزووتنەوەی کورد لە رۆژهەڵات زیاتر لە رابردوو هەللاجی بکەین. حیزب و پارتەکان لەو گۆڕەپانەدا ئەرکی گەورەیان لە سەر شانە و ناکرێ لە زۆنی رابردوودا قەتیس بمێنن. هەموو ئاماژەکان دەری‌دەخەن، کە حیزب و حیزبایەتی بۆ کایەی سیاسەت لە جیهانی مۆدێرندا پێویستە، بەڵام حیزب و حیزبایەتی لە کوردستاندا پێویستی‌یان بە گۆڕانە. ئەوان چەندە و چۆن دەتوانن هاوکێشەی دروشم و کردار چارەسەرکەن؟ ئەو هێزە کوردی‌یانە بە چ مکانیزم و کەرەستەیەک دەچنە پێش و چۆن لە گەڵ وانە مێژوویی‌یەکان دەگونجێن؟ سیاسەتکار و کادری رێبەریی هێزە سیاسی‌یەکان چەندە ئامادەن خۆیان لە گەڵ رۆژگار بەرۆژ بکەنەوە و لە تانوپۆی کولتوری رەگ داکوتاوی حیزبایەتی نەرێنی رزگاریان بێ؟ ئەو حیزب و رێکخراوانە چۆن لە گەڵ کەوتن و شکانەکان هەڵسوکەوت دەکەن و چەندە ئامادەن لە قاوغی کۆنی خۆیان دەرچن و لاق لە سەر زەوی، تەتەڵەی دوێنێ، ئەمڕۆ و سبەینێی چارەنووسی کورد لەو پارچەیەی کوردستاندا بکەن؟ ئەو رێکخراوانە چۆن تێروانینی خۆیان بۆ سیاسەت و حیزبایەتی دەگۆڕن و چەندە ئامادەن بۆ رەخنە لە لایەنە نەرێنی‌یەکانی حیزبایەتی لە کوردستاندا؟ ئەو حیزب و رێکخراوانە چۆن دەڕواننە دواڕۆژی تێکۆشانی خۆیان و چەندە ئامادەن ماڵئاوایی لە سیاسەتی چاوەڕوانی بکەن. درێژەدان بە سیاسەتی چاوەڕوانی لە سەر پرس و رووداوەکان بە دینەمۆی بزوتنەوەی کورد لە رۆژهەڵاتی کوردستان پێناسە ناکرێ.
راستی‌یەکی تاڵە، کە کۆماری ئیسلامی ئێران کایەی سیاسەت لە ئێران و کوردستاندا دەست‌نیشان دەکات و پارتە کوردی‌یەکان تەنیا لە بەستێنی دژکردەوەدا جووڵەکانیان رێک‌دەخەن. رێژیمی تاران، لە ژێر سیاسەتی سەرکوت‌دا خەڵکی لە وزە خستوە و هێزە سیاسی‌یەکانی لە دەرەوەی سنوورەکان خستوەتە ژێر پاڵەپەستۆ. لە سەدەی ٢١دا هێزە کوردی‌یەکان لە جیاتی کارکردن لە سەر سیاسەتی درێژخایەن و تاکتیکی کارا لە سەر چەند پرسێکی لاوەکی وەک ناوگۆڕین و یەکتر قبووڵ نەکردن و خۆپێناسەکردن دمەتەقەیانە. خەباتی کوردان لە رۆژهەڵات بۆ رزگاربوون لەو دۆخە دژوارە پێویستی بە کاری پێکەوەیی و حیزبایەتی و هەروەها گۆڕینی شێوازی حیزبایەتی و خەباتە. دەرچوون لەو کۆڵانە داخراوانەی سیاسەت، هێز و توانای خەڵکی دەوێ. خەباتی نێوخۆ فاکتەری کارا و گرینگە و بە جووڵەی کوردان لە دەرەوە قەرەبوو ناکرێتەوە. گۆڕەپانی سەرەکی ئەو خەباتە رۆژهەڵاتە و خەڵک و بژاردەی کۆمەڵگە ئەگەر لەو بزووتنەوەدا رێک‌نەخرێن و خۆیان نەبنە ئەکتەری سەرەکی جووڵەکان، هاوسەنگی بزووتنەوەی کورد لەو پارچەیەی کوردستاندا بە لاسەنگی دەمێنێتەوە.
بۆ سەرکەوتن لەو بەستێنەدا سازدانی شەڕی نێوان کۆن و نوێ و درێژەدان بە کولتوری حیزبایەتی کارساز نییە. لەو بەینەدا رێزگرتن لە خاڵە ئەرێنیی و هەروەها بنەما و بایەخە رەواکان و هەروەها مێژووی ئەرێنی بزوتنەوە سیاسی‌یەکان وزەی زیاتر دەخوڵقێنێ و هێز و وزە پەرتەوازەکان کۆدەکاتەوە. پێشڕەوەکان ئەوانەن، کە لەو قۆناخە دژوارەدا لۆژیک و مەنتقی سیاسەت نادۆڕێنن و لە کۆکردنەوەی هێزەکان و هەروەها تێپەڕکردنی کەندوکۆسپە لاوەکی‌یەکان کراوە و دەست‌پێشخەرن. دەرچوون لە کۆڵانە داخراوەکانی سیاسەت لە رۆژهەڵات بە گۆڕینی ستایل و شێوەی حیزبایەتی و هەروەها گەڕانەوە بۆ سروشتی هاوتاکردنی دروشم و کردەوە، تاکتیک و ستراتیژی، باوەڕ و وتە دەستەبەر دەبێت. خەڵکی رۆژهەڵات دەبێ خۆیان لەو بزووتنەوەیەدا ببینەوە و لەو مەیدانەدا خوڵقێنەر و پێشڕەو بن و ماڵئاوایی لە سیاسەتی چاولێکردن لە رووداوەکان بکەن.
سەرچاوە: ڕۆژنامەی کوردستان ژمارە ٧٠٣.
