به‌شی یه‌که‌م پێناسه‌ی به‌یت
ئەوانەی لە سەربردەی گۆرانی و موزیكیان كۆڵیوەتەوە، بەشی هەرە زۆریان پێیان وایە گۆرانی كۆنترین هاوڕێی دەروون و ناخی مرۆڤە. گۆرانی وەك خوناوكەی بارانێك وایە كە لەگەڵ دامركاندنەوەی گڕ و جۆش و خرۆشی ناخی مرۆڤەكان و ئاوپڕژێنی هەناویان، تین و گۆڕێكیشیان وەبەر دێنێتەوە. خۆزگە لێمان ڕوون بوایە یەكەم مرۆڤی گۆرانیبێژ كێ بووە و یەكەم گۆرانیی مرۆڤ چ شتێك بووە. ئەوانە بەداخەوە بە نادیاری ماونەتەوە بەڵام لە كۆنترین دەقەكاندا، چ دەقە ئەدەبییەكان و چ دەقە ئایینیەكان باسی دەنگخۆشی و ئاواز و گۆرانی كراوە و وەك دەڵێن یەكێك لە مرۆڤە هەرە دەنگخۆشەكان حەزرەتی داوودی پێغەمبەر بووە كە بەدەنگە خۆشەكەی خۆی زەبووری خوێندووەتەوە. كوردیش وەك مرۆڤێكی سەر ئەم گۆی زەوییە لەو نیعمەتە بێبەش نەبووە، بە تایبەتی كە كورد لە كۆن كۆنەوە ئاژەڵدار و كوێستان گەڕ بووە و بە دوای لەوەڕگەدا گەرمێن و كوێستانی كردووە و هاودەمی بەردەوامی سرووشت بووە و لەگەڵ سرووشت ژیاوە، بۆیە لە قەد و داوێن و بناری كێو و چیایان دەنگی لێ هەڵێناوە و گۆرانیی چڕیوە و هەر جارەی لە هەوایەك كوڵی دڵی خۆی دامركاندووەتەوە و لە ئاكامی ئەو هەوراز و نشێوانەی ژیانیشیدا بەیت و قەتارە و حەیران و گەلۆ و مەقام و لاوك و سیاچەمانە و هۆرەی داهێناوە. ئێمەش لە نێو ئەو جۆرانەی گۆرانی‌دا ئاوڕێكمان لە بەیت داوەتەوە و بە پێی توانا لێرەدا تیشكمان خستووەتە سەری. پێناسەی بەیت لە نێو جۆرەكانی گۆرانیی فۆلكلۆریماندا وەك: سیاچەمانە و هۆرە و قەتار و بەیت و لاوك، بەیت یەكێكە لە هەرە دەوڵەمەندەكەیان. خۆی فۆلكلۆری كوردی گەنجینەیەكی بەنرخی نەتەوەییمانە و تێیدا دەتوانین ئەو بەشە لە ڕابردووی گەلەكەمان بخوێنینەوە و لێی بكۆڵینەوە كە بەداخەوە نەنووسراوەتەوە و نەكراوەتە مێژووی نووسراو. یانی لە ئاوێنەی فولكلۆردا دەتوانین شێوەی ژیان و دابونەریت و جیهانبینی و تەنانەت شێوازی بیركردنەوەی پێشنیانی خۆمان ببینین. چونكە بە داخەوە تەمەنی ئەدەبی نووسراوی كورد زۆر نییە و كورد بەهۆی ژیانی چیاییەكەیەوە زۆر درەنگ خۆی داوەتە خوێندەواری. بۆیەش فۆلكلۆر یان ئەدەبی زارەكیمان تەمەن و ڕابردوویەكی درێژتری هەیە و لە ڕاستیشدا دەكرێ بە جۆرێك لە جۆرەكان وەك بەردی بناغەی ئەدەبیاتەكەمان لێی بڕوانین. ئەوەتا باسیلی نیكیتین لە كتێبی كورد و كوردستان‌دا لەوبارەیەوە دەڵێ: هەر لێكۆلێنەوەیەك لە ئەدەبیاتی كوردی دەبێ لە پێش هەموو شتێكدا لە سەر فۆلكلۆری ئەو نەتەوە بكرێ كە نەك هەر میراتێكی زۆر دەوڵەمەندی پشتاو پشتی ڕابردووی پێگەیشتووە و هێزێكی گەشە و خوڵقاندن لە ناوخۆشیدا شك دەبا كە هەمیشەش لە نوێكردنەوە دایە و مەبەستی فۆلكلۆری لە نەتەوەكانی جیرانی خۆی وەردەگرێ و كە لەبۆتەی ئەدەبیاتی كوردیدا تواندییەوە، گەشەی پێ دەدا و ئەدەبیاتی خۆی پێ دەوڵەمەندتر دەكات. (نیكیتین، 1997: ل734)
بەیت لە واتا قامووسییەكەی‌دا، بریتییە لەو بەیت و باوەی لە سەر زار و زمانی پێشینیان بووە و لەوانەوە زار بە زار هاتووە و بە ئێمە گەیشتووە. سوارە ئیلخانی‌زادە لە بەرنامە ئەدەبییەكەی "تاپۆ و بوومەلێڵ"دا كە لە ساڵانی حەفتاكان‌دا لە ڕادیۆی تارانەوە بڵاوی دەكردەوە و دواتر لە كتێبێك‌دا هەر بەو ناوە بڵاو كرایەوە "بەیت" بە "شیعری وتار"ی ناو دەبا و ئاوا پێناسەی دەكا: "شیعری وتاری" یا "بەیت" بە لای منەوە گەنجێكی هێژا و سامانێكی گەورەی زەوق و چێشكەی هۆزەكەمانە. (ئیلخانی زادە، 2007: ل 175)
دوكتۆر ڕەهبەر مەحموودزادە لە كتێبی "پێكهاتەی بەیتی كوردی"ـدا ئاوا ئاماژە بە وشەی بەیت دەكا:
وشەی "بەیت" لە نووسراوەكان و لە ئاخافتنی خەڵكی ئاسایی‌دا، بەسێ مانای جیاواز دەكار كراوە:
1ـ بە مانای هەرەگشتی: واتە ئەو بەشە لە فۆلكلۆری كوردی كە تێكڕای "ئەدەبی داستانی زارەكی" دەگرێتەوە. دیارە لەم بەكارهێنانەدا، وشەی بەیت جگە لە لاوك و حەیران و بەند، بەشێك لە گۆرانی و چیرۆكی فۆلكلۆریشی گرتۆتەوە.
2ـ بە مانای تایبەتی: واتە بەشێك لە ئەدەبی زارەكیی كوردی كە گەرچی خزمایەتی و نزیكایەتیی لەگەڵ لاوك و حەیران هەیە، بەڵام نە لاوكە و نە حەیرانیش. بۆ نموونە "لاس و خەزاڵ" ـ بەم مانا تایبەتە ـ بەیتێكە كە بەم ناوە لەنێو خەڵك‌دا بەناوبانگە و ناكرێ ناوی لاوك و حەیرانی لەسەر دابنێین.
3ـ بە مانای گشتی: واتە چەشنە بەكارهێنانێك كە لە نێوان مانای هەرەگشتی و مانای تایبەتیدا جێگیر دەبێ. لەم چەشنە لێكدانەوەیەدا، بەیت بەمانای تایبەتی و هەروەها لاوك و حیران، هەموویان تێكڕا ناوی بەیت، یان جاری وایە لە بەكارهێنانێكی بەرفراوانتردا ناوی "بەیت و باو"یان لەسەر دادەنرێ. (مەحموود زادە، 2003: ل4)
لەگەڵ ئەوەشدا وردبوونەوە لە بەیت وەك ژانرێكی ئەدەبی كوردی، زۆر هەودا و سەرە داوی دیكەی لێ دەكەوێتەوە. بۆ وێنە كاك ئەحمەدی بەحری لە بەرگی یەكەمی كتێبی "گەنجی سەربەمۆر"دا دەڵێ: كاتێك باسی بەیت دێتە گۆڕێ، خێرا دیمەنی كوردێكی سەر و ڕووخۆش، لە نێوەچوو، ڕەزاسووك و دڵتەڕی دێهاتیت بە زەیندا دێ كە پێچی هێناوەتە سەر برۆیان، دەستێكی لە بنانگوێی ناوە و بەوی دیكە تەسبیحە سەد دەنكەكەی هەڵدەخلێنێ. دەنگی لێ هەڵێناوە و لە چەشنی خاسەكەوی سەر دوند، سۆزی دەروونی لە كوڵی دەكاتە پشكۆی وشە و بە لێزمە دەیداتە دەرێ. (بەحری، 2000: ل3)
ئەو پێناسەیەی ئەحمەدی بەحری چەند شتێكمان لەسەر بەیت بۆ ڕوون دەكاتەوە.
یەكەم: ئەوەیكە بەیت بەرهەمی ژیانی لادیێە و لانكە و بێشكەی لەدایك‌بوونەكەی دێهاتەكانن.
دووەم: هەڵڕشتنی كوڵ و كۆ و هەست و سۆزی دەروونە و زۆر جاران بۆ سووك‌كردنی باری دەروون گوتراوە. خۆی ئەگەر ئاوڕێك لە بەیتە فۆلكلۆرییەكانی وەك: خەج و سیامەند و كاكەمیر و كاكە شێخ و شۆڕ مەحموود و مەرزینگان دەدەینەوە، بەشێكی زۆر لەو بەیتانە لاواندنەوە و پێداهەڵگوتن و شین گێڕانە. لەو كاتەدا كە كوردی چیایی هیچ هاودەمێكی شك نەبردووە بۆ ئەوەی كوڵی گریانێكی خەستی لەلا هەڵبڕێژێ، دەنگی لێ هەڵێناوە و تێی چریكاندووە و كوڵی دڵی خۆی بە گوێی چیاكاندا خوێندووە.
هەر شتێك بێ، بەیت گێڕانەوەی سەربردە و زۆرجاران تراژێدیا یان پاڵەوانێتیی كەسێكن. ئەو بەیتانە لە ڕووی بابەت و ناوەرۆكەوە بەسەر چەند جۆردا دابەش دەبن. بۆ وێنە بەیتێك لەوانەیە، لایەنی دڵداری و تراژێدی و پاڵەوانێتی لەخۆیدا كۆ بكاتەوە. بۆ وێنە بەیتی لاس و خەزاڵ هاوكات پاڵەوانێتیە و دڵدارانە و تراژێدیاشە. لاس پاڵەوانێكی بێ وێنە و ئاشقی خەزاڵی سەرۆك عەشیرەتی مەلانەبییان دەبێت و دواجاریش بە تیری دوژمنان تێدا دەچێت.
بەشی هەرە زۆری بەیتەكان، لایەنە تراژێدیا و خەفەتبارییەكەیان خەستترە لە لایەنەكانی دیكەیان. بەیتبێژ، یان ئەو كەسەی بەیتەكەی گێڕاوەتەوە و بەیتبێژی سەردەمی ئێمە لە زاری ئەوەوە دەیگێڕێتەوە، خەم و خەفەت و كوڵ و كەسەری خۆی لە دوو توێی بەیتدا هەڵڕشتووە و بەسەرهاتەكەی لەگەڵ هەڵڕشتنی داخ و كەسەری دەروونی گێڕاوەتەوە و لەگەڵ ئەو گێڕانەوەیەیدا، ئاگری ناخ و دەروونی خۆی، بە لێزمە و لافاوی فرمێسكان دامركاندووەتەوە. ئاخر دەروونزانەكان بەشێكیان لەسەر ئەو بڕوایەن كە گریان دەبێتە هۆی ئارام‌بوونەوەی دەروونی كەسی لێقەوماو و كۆست كەوتە. ئەحمەدی بەحری گریان بە هۆكارێكی دیكەی وەدیهاتنی بەیت لەقەڵەم دەدا و دەڵێ: ڕەوانناسان لە سەر ئەو باوەڕەن ئەگەر كەسێك بارستی دەردێكی گەورە یا غەمێكی قورس گرانایی لە سەر بكا، بێتوو بۆی بگونجێ پرێسكەی بكاتەوە و كوڵی خۆی هەڵڕێژێ، هەست بە لەش سووكی و ئاسوودەیی دەكا. ئەم بابەتە لە خوڵقانی بەیتدا شوێنێكی یەكجار گرینگی بووە. (بەحری، 2000: ل4)
هەر لەو پەیوەندییەدا عەزیز وەلیانی لە كتێبی "ژیلەمۆ"دا دەڵێ : لە ڕوانگەی زانستی دەروونناسیشەوە، هەم وێژەر و هەم بیسەر دەكەونە گێژاوی خەیاڵ و جەزبە. ئا بەم شێوە خۆیان لە بارستی كەسەر و پەژارەی ژیان ڕزگار دەكەن و سوكنایی بە ڕووح و لەشیاندا دێ. بەم جۆرە تۆوی بەیت دەگوورێ و لە وێنەی زارۆكێ لە بیر و ەزری وێژەرەوە فرچك دەگرێ. (وەلیانی،2004: ل64).
درێژەی هەیە.
