ڕۆڵی ئافرەت لە گوتنەوەی بەیتە فۆلكلۆرییەكاندا (به‌یتی سوارۆ وه‌ک نموونه‌)   بەیتی سوارۆ یەكێكە لەو بەیتە كوردییانەی كە لایەنی پاڵەوانێتی و تراژێدی و دڵدارییەكەی بووەتە تان و پۆ و هەوێنی دەقەكە. ئەو بەیتە لە زمانی كیژۆڵەیەكەوە گێڕدراوەتەوە. ئافرەتێك كە كوڕە گراوییەكەی دەچێتە شەڕێ. دەچێتە كاولە لەحسا. سەفەرەكە سەفەری هات و نەهاتە. دەچێتە شەڕی مان و نەمان. سوارۆ بەر لە ڕۆیشتنێ سەری ئەسپەكەی وەردەگێڕێ و دێتە لای نازدار حەیرانەكەی و داوای ماچێكی لێ دەكا. ماچێك بۆ ورەبەخشین لە دواساتەكانی ماڵاوایی‌دا. ماچێك كە بیكاتە توێشووی ڕێگەی هات و نەهات و تاڵ و سوێرییەكانی سەفەرەكەی پێ شیرین بكا. ماچێك كە توانا و تین و گوڕی پێ ببەخشێ بۆ ئەوەی لە كات و ساتە تاقەتپڕووكێنەكانی شەڕگەدا، خۆڕاگر بێت و چرای هیوایەكیش لە دڵی‌دا هەر بڵێسەی بێت بۆ گەڕانەوە. بەڵام كچە، ماچەكەی ناداتێ و وەعدەی ئەو ماچەی بۆ دەخاتە ئەو كاتەی سوارۆ بە سەركەوتوویی لە بەرەی شەڕێ بگەڕێتەوە. بە مەرجێك لە شەڕێ بگەڕێتەوە، كچە بەڵێنی پێ دەدا دوگمەی سینگ و مەمكانی بۆ بترازێنێ و شەو هەتا ڕۆژێ لە باخی سینە و مەمان میوانی بكا. لەگەڵ ئەوەشدا كچە هەندێ ڕاسپاردەی هەیە و قسەی دڵی بۆ سوارەكەی دەكا و بۆشی دەپاڕێتەوە كە دوازدە ئیمامی دەشتی بەغدایە دەستی بە عومری بگرن و بیپارێزن. لە لایەكیشەوە دوعای ئەوەی لێ دەكا، كە ئەگەر هات و لەبەر 1500 سواری دوژمن سەری كەحێلەكەی وەرگێڕا و لەبەریان بەزی و ڕای كرد، ئەوا سوار بكوژرێ و بە تێکشكاوی و سەرشۆڕی نەیەتەوە. كچە گراوییەكەی سوارۆ، لە لای شەدەشل و شل و مل و ناسك و نازداران، لە لای دەستەخوشك و خەنیمەكان، گەلێكی تاریفی شان و باهۆ و پاڵەوانێتیی سوارۆ كردووە، بۆیە لەوە تۆقیوە ئەگەر خەبەری شكست و بەزینی سوارۆی بۆ بێنن. ئاخر بەزین و تێکشكانی سوارۆ ئەو لە نێو كۆڕی كیژۆڵان شەرمەزار و ڕووڕەش دەكا. سوارۆ دەڕوات و ڕۆژێك لە ڕۆژان خەبەری برینداربوونەكەی دێتەوە بۆ كچەگراوییەكەی و ئەویش ڕادەسپێرێتە حەكیم و لوقمانان كە دەست بۆ برینەكەی نەبەن و دەرمانی نەكەن، نەبادا برینەكەی وەبن بدات و تەشەنا بكا. ئەو دەیەوێ مەلهەمێكی بۆ بگرێتەوە "لە حێلی لە دارچینێ لە ژەنگی گوارەی لە تۆزی شەدەی لە چڵكی ئانگوستیلەیی و لە ئارەقی قووڵكەی بەر گەردنێ.... "   دەقی بەیتی سوارۆ گوتنی: عەلی كەردار   ئۆهۆ...هۆ...هۆ...هۆ...هۆیش هەرچەند گازی دەكەمێ نایەی مەتاڵ كەركەدەنێ^(١) شیر لە غەززەی شای فەرماندە لە خزمەتی وەزیری ماڵ لە بەغدایە ئەوە كیژ دەڵێ دوێنێ چووكەڵە سوارەكەی من دەچۆوە سەفەری كاولە لەحسایە ئەوە دەیگوت كیژێ وەرە دوو ماچم دەیە بە سەری بە قوڕ و بە ملی بە كوێنم ڕووم لێ وەردەگێڕا هەی لاڵ ببم نەمدەدایە ئەوە لە دوایە دەچوومەوە پێش چووكەڵە سوارەكەی خۆم زوڵفی خۆمم لەبەر دەگێڕا مەمكی خۆمم بۆ دەبردەوە تكایە شەرت بێ بە شەرتی خودا و ڕەسووڵان چووكەڵە سوارەكەم بێتەوە لەوێ شەڕێ­­­­­­ هەرامەتە لەوێ هەڵایە ئەمن سنگی خۆمی بۆ دەكەم بە كاغەزەكەی مەرجان و مەمكی خۆمی بۆ دەكەم بە قەڵەمێكە فەڕەنگی هەروەكوو مەلای دوازدەعیلم شەو تا ڕۆژی لێ بكا متاڵایە هەی سوار...هەر...هەر...هەر...هەر... وەرە سوار ئەمن بەتەنێم ئۆهۆ...هۆ...هۆ...هۆ...هۆیش ئەوە كیژ دەڵێ سوار ئەگە دەچیە وان سەفەرێ ئەوەت وەسیەت بێ لە سەر دەستی من پەڕەوە لە چۆمی عوودێ لە دەریای عومانێ ئەسپێكە خۆت باژوێ لە كەناری دەسواران بریا سوار ئەمن خەبەری تۆم بۆ هاتبا كوژرابایەی ئەوە درابایە بەر وەدای شیر و خەنجەر و قەناران نەوەك ئەتۆ هەڵاتبای و سەرێ كەحێلێ خۆت وەرگێڕابا لە بەر هەزار و پێنج سەد سواران چونكە ئەمنت خەجاڵەت دەكرد لە كن شەدە شل و شل و مل و چاوبەكل و ناسك و نازداران شەرت بێ هەتا سەری مانگێ مانگ نوێ دەبێتەوە ئەمن نەتدەمێ یا لێت قەردێ دەكەم ماچ دمی دە زەرد هەناران هەی سوار...هەر...هەر...هەر...هەر... وەرە سوار ئەمن بەتەنێم ئۆهۆ...هۆ...هۆ...هۆ...هۆیش ئەوە كیژ دەرێ سوار ئەگە دەچیە وان سەفەرێ ئەوەت وەسیەت بێ لەسەر دەستی من ئەسپێكەخۆت باژوێ لەكەناری دەرێگایێ ئەوە ڕەببی سوارە بە دوور بی لە ئەسپی ئەجەلێ لە شەڕی پاش نوێژان تەپە و توركمانێ هەرامەتە لەهەڵڵایە رەببی ئاگاداری چووكەڵە سوارەكەی من بێ بیپارێزن دوعای بۆ بكەن دوازدە ئیمامی دەشتی بەغدایە ئەوە كیژ دەڵێ لە چرقەی دەروونی منی قەلەندەری بابان وێران ئەوە ماسییان دەعبایان نەهەنگان سەریان دینا دەرێ لە گۆمی لەیل و پەڕێ وەك من جەرگیان دەچۆقالەی دەدانەوە شیددەتی وێ گەرمایێ هەی سوار...هەر...هەر...هەر...هەر... وەرە سوار ئەمن بەتەنێم ئۆهۆ...هۆ...هۆ...هۆ...هۆیش ئەوە كیژ دەڵێ برینداری خەڵكی بریندان بە ڕمبی عەوڵای عەسۆی ئەوە چووكەڵە سوارەكەی من بریندارە بە مەودای دەخەنجەرێ ئەوە بڵێن بە حەكیمان عەتاران دوكتەران قایلم نییە دەرمانی كەن و شتەقە دەستانی بكەنێ هەتاوەكوونێ بۆخۆم دەگەمەوە سەر ئەوێ گەرمەبرینێ دەرمانێكی بۆ ساز دەكەم لە حێلێ لە دارچینێ لە ژەنگی گوارەی لە تۆزی شەدەی لە چڵكی ئانگوستیلەی و لە ئارەقی قوڵكەی بەر گەردنێ ئەوە دەیكەمە شەڵتە و دەیهاوێمە سەر ئەوێ گەرمە برینێ ئەوساڵ ساڵەكەی ناسكە ساڵە چووكەڵە سوارەكەی من دەچێتەوە سەفەرێكە گەورە و گران ئەمن زۆری دەترسێم وەبن دا^(٢) لە من بێنێتەوە تەشەنێ هەی سوار...هەر...هەر...هەر...هەر... وەرە سوار ئەمن بەتەنێم ئۆهۆ...هۆ...هۆ...هۆ...هۆیش ئەوە كیژ دەڵێ لەشكرێك هەستاوە لە من لە چۆلی شامێ بێ ئامانە بێ ساماڵە دەڵێن زۆرە زوربەیە ئەوە دەڵێن كیژێ چووكەڵە سوارەكەت بریندارە ئەنگواوە برینی جووت گوللەیە ئەمنیش دەچوومەوە كن حەكیمان عەتاران دوكتەران دەمگوت وەرنەوە سەر چووكەڵە سوارەكەی من بریندارە ئەنگواوە لە جێ شەڕگەیە هەی لاڵ بم پێیان دەگوتم دەردی پێ مردنێیەتی حەول و تەقەلا و دەرمانكردن و عەزیەتكێشانی بێ فایدەیە هەی سوار...هەر...هەر...هەر...هەر... وەرە سوار ئەمن بەتەنێم   بەیتە كوردییەكان بە گشتی نێوەرۆكێكی پاڵەوانێتی (حیماسی)، دڵداری و تراژێدییان هەیە. بەو پێیە دەبێ لە نێوەرۆكی بەیتی سوارۆ ورد بینەوە و بزانین خۆی لە كام یەك لەو پێناسانەدا دەبینێتەوە. سوارۆ دەچێتە شەڕی كاولە لەحسا. بەو پێیە شەڕێكە دەبێ سوارۆ لەوێدا قارەمانێتی بنوێنێ و پاڵەوانانە بۆ سەركەوتن هەوڵ بدا، بۆ ئەوەی هیچ نەبێ ئەو سەركەوتنە، بیگەیەنێتەوە بەو قەول و بەڵێنەی كە كچەتیوەحەیرانەكەی پێی داوە، ئەویش ترازاندنی دوگمەی سینگ و مەمكانە. بەڵام كێشەیەك لێرەدا هەیە كە ناهێلێێ تیشك بخەینە سەر پانتایی و لایەنە پاڵەوانێتییەكەی، ئەویش ئەوەیە كە وەسفی مەیدانی شەڕ و چۆنیەتیی شەڕكردن و ئازایەتییەكانی سوارۆی تێدا نییە. دوكتۆر سیرووسی شەمیسا لە كتێبی جۆرەكانی ئەدەب‌دا ئاوا پێناسەی حەماسە دەكا: حەماسە گێڕانەوەی سەربردەكانی پێش مێژووە. ڕاپۆرتێكە لە ڕەوش و بارودۆخی ڕۆژگارانی زۆر لەوە پێش و تێیدا باسی ئەو شەڕانە دەكا كە لە پێناوی سەربەخۆیی و دەرپەڕاندنی دوژمن لە نیشتیمان یان تێك شكاندنی دوژمنان یان هەر نەبێ لە پێناوی بەدەستهێنانی ناو و ناوبانگ و سەروەت و ساماندا دەكرێن. لەو بەیتەدا دیار نییە سوارۆ لە پێناوی چیدا دەچێتە شەڕێ. چونكە سوارۆ دەچێتە شەڕێك لە كاولە لەحسایە. دوكتۆر محەممەد موعین لە بەرگی پێنجەمی "قامووسی موعین"دا ئاوا باسی لەحسا دەكات: احسا، الاحسا، لحسا: ناوچەیەكە لە ڕۆژئاوای كەنداوی فارس و كەوتووەتە ڕۆژهەڵاتی شێوە دوورگەی عەرەبستان. زەوی و زارەكەی لمە. بەڵام چونكە ئاوێكی باشی هەیە، گەنم و جۆ و هەرزن و میوەی لێ ڕەعەمەل دێ و خورماكەشی بەناوبانگە و نزیك بە 3500 كەسیشی دانیشتوو هەیە. بەندەری ئەحسا ناوەندی بازرگانییە و لە كۆندا پێیان گوتووە "هجر". شێخ ئەحمەد ئەحسایی پێشەوای شێخییەكان لەو ناوچەیە لەدایك بووە. بەو پێیە شەڕگەكەی سوارۆ لە دەرەوەی كوردستان بووە. تا ئێستا هیچ سەرچاوەیەكی مێژووییش لە گۆڕێ نییە كە كورد، لە پێناوی دەسەڵاتێكی خۆماڵی‌دا شەڕی بردبێتە دەرەوەی سنوورەكانی خۆی. بەڵام لە مێژوودا زۆر جاران هەبووە سوارچاكی لەشكرێك و تەنانەت فەرماندەی لەشكرەكانیش كورد بوون و چوونەتە شەڕێك كە هیچ پەیوەندییەكی بە كوردەوە نەبووە، بەڵكو شەڕێكی ئایینی بووە و لە پێناوی ئایین و هەستی ئایینی‌دا بووە. نموونەش شەڕەكانی سەلاحەدینی ئەیووبی و دواتر پاڵەوانێتییەكانی "ساروبیرە" لە شەڕی نێوان عوسمانی و سەفەوییەكان لە شەڕەكەی چاڵدێران‌دا. سەلاحەدین زۆر ناسراوە و باسی ناكەین بەڵام بۆ ڕوونكردنەوەی باسەكەمان بە كورتی ئاوڕێك لە ساروبیرە دەدەینەوە. حوسێن مەدەنی لە كتێبی "كوردستان و ستراتیژیی دەوڵەتان"دا ئاوا باسی ساروبیرە دەكا: یەكێك لە فەرماندە سەربازییەكانی شا ئیسماعیلی سەفەوی ناوی ساروبیرە بوو كە یەكێك بوو لە پیاوە خانەدانەكانی ناوچەی بانە و بە دووهەزار شەڕكەری خۆیەوە لە بەرەی شەڕدا جوامێری و پاڵەوانێتی و ئازیەتیی نواند، بەڵام دواتر پارچە تۆپێكی بەر کەوت و کوژرا. دیارە ساروبیرەمان وەك نموونەیەك هێنایەوە لەو پیاوە شەڕكەرە بەدەست‌وبردانەی كەواسوورەی پێش لەشكری بێگانەكان بوون و شەڕەكەیان هیچ لە پێناوی خاك و نیشتیمان و نەتەوەكەی خۆیاندا نەبووە. ئەگینا شەڕگەكەی ساروبیرە، واتە شەڕگەی سەفەوی و عوسمانییەكان هەر كوردستان بووە و ماڵوێرانی و كاولكارییەكانی شەڕی نێوان ئەو دوو دەسەڵاتە ئایینییە و بەشمەینەتی و لێقەومانەكان هەر بۆ كورد بووە و دەستكەوتەكانیشی بۆ داگیركەرەكان. بەڵام ناوی سوارۆی ئێمە و شەڕگەكەی دیار نییە و ئەوەش ئیزنمان نادا لەوە زیاتر باسی ئەو لایەنەی بكەین.   لایەنی تراژێدی د. سیرووس شەمیسا لە كتێبی جۆرەكانی ئەدەب‌دا ئاوا پێناسەی تراژێدی دەكا: تراژێدی نواندن و پێشاندانی كردەوەگەلێكی گرینگ و جیددییە كە لە سەر یەك بە زیان و زەرەری پاڵەوانی سەرەكی تەواو دەبێ و هەوێنی چیرۆكەكە، بە مەرگەساتی پاڵەوانەكە كۆتایی دێ. هەر ئەو دەڵێ: لە ڕۆژئاوا، هەتا كۆتاییەكانی سەدەی حەڤدەهەمیش زۆربەی مەرگەسات یان تراژێدیاكان بە شێعر دەنووسرانەوە و ئەو پاڵەوانەی تووشی چارەڕەشی و مەرگەساتەكەش دەبوو لە چینی سەرووی كۆمەڵگە بوو. بەپێی ئەو پێناسانە، پاڵەوانەكەی بەیتی سوارۆ، كە دواجار تووشی مەرگە سات دەبێ و بەسەرهاتەكەی لە زمانی گێڕەرەوەی بەیتەكەوە بە ئێمە گەیشتووە، چارەنووسێكی تراژێدی و خەفەتبارانەی هەبووە. سەیر ئەوەیە بەر لەوەی سوار بگاتە شەڕگە و هەر لە سەرەتای وەڕێ‌كەوتنەكەیدا، گراوییەكەی لەگەڵ ئەوەدا كە بۆی دەپاڕێتەوە "بەدوور بێ لە تیری ئەجەلێ"، دووعاشی لێ دەكا و دەڵێ: ئەوە كیژ دەرێ سوار ئەگە دەچیە وان سەفەرێ ئەوەت وەسیەت بێ لە سەر دەستی من پەڕەوە لە چۆمی عوودێ لە دەریای عومانێ ئەسپێكەخۆت باژوێ لە كەناری دەسواران بریا سوار ئەمن خەبەری تۆم بۆ هاتبا كوژرابای ئەوە درابایە بەر وەدای شیر و خەنجەر و قەناران نەوەك ئەتۆ هەڵاتبای و سەرێ كەحێلێ خۆت وەرگێڕابا لە بەر هەزار و پێنج سەد سواران چونكە ئەمنت خەجاڵەت دەكرد لە كن شەدە شل و شلومل و چاوبەكل و ناسك و نازداران شەرت بێ هەتا سەری مانگێ مانگ نوێ دەبێتەوە ئەمن نەدەمێ یا لێت قەردێ دەكەم ماچ دمی دە زەرد هەناران   وەك بڵێی، سوارۆ لە شەڕێ سەرناكەوێ و دووعای گراوییەكەی قەبووڵ دەبێ و ئەو سەرەی بردوویەتی نایەێنێتەوە. لەگەڵ هەموو ئەوانەش‌دا، لایەنی خەمباری و شینگێڕی و لاواندنەوەی بەیتەكە خەستترین لایەنێتی. وەك باس كرا، بەیتەكان سەربردە و لە ڕاستی‌دا گێڕانەوەی بەشێك لە بەشمەینەتییەكانی ژیانی ڕابردووی گەلەكەمانن. ئەوانەی تۆزێك شارەزاییان لە ڕابردووی نەتەوەی كورد هەبێ، باش دەزانێ ئەوا گەلە و نیشتیمانەكەی بەردەوام لەبەردەم شاڵاو و پەلاماری داگیركەراندا بوون و ئەگەر بۆ زۆر دووریش نەگەڕێینەوە، لانیكەم هەر لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانییە سوننە مەزەبەكان و سەفەوییە شیعە مەزەبەكاندا گەلێك كارەساتی دڵتەزێن بەسەر كورد هاتوون. بە تایبەتی كاتێ ئەو دوو دەسەڵاتە نەیارە پەلاماری یەكتریان دەدا، هەموو جارێ شەڕگە و شوێنی تێكهەڵچوونەكانیان هەر كوردستان بووە. جگە لەوەش ئاوڕدانەوەیەك لە كارەساتە دڵتەزێنەكەی قەڵای دمدم و وێرانكردن و كوشتارە بەكۆمەڵەكەی باشووری گۆلی وەرمێ لەسەردەمی شا عەباسی سەفەویدا و دوورخستنەوە (نەفیكردنی)ی بەردەوامی هۆز و عەشیرەتە كوردەكان لە زێد و نیشتیمانەكەیانەوە بۆ دوورە وڵاتان، هەموو بەڵگەن لەسەر ژیانی كارەساتبار و پڕ لەخەمی ئەو گەلە كە هێشتاش شوێنەوارەكانیان بەسەرمانەوە ماونەتەوە و ئێستاش بوونی هەمەوەندەكان لە لیبی و بوونی زیاتر لە یەك میلیۆن كورد لە پارێزگای خۆراسان لە ڕۆژهەڵاتی ئێران كە لە كتێبی "كۆچی مێژوویی كوردەكان بۆ خۆراسان"ی (كەلیموڵڵای تەوحیدی)ـدا بەتێر و تەسەلی هاتووە، هەمووی بەڵگەی حاشاهەڵنەگرن. ئیتر باسی كوردقڕانەكانی سەردەمی ئەتاتۆرك لە توركیا و ڕۆژهەڵاتی كوردستانی دەیەی هەشتاكان و كارەساتەكەی هەڵەبجە و ئەنفالی باشووری كوردستان هەر ناكەم. ئەحمەد بەحری لە كتێبی گەنجی سەربەمۆردا لەو بارەیەوە دەڵێ: سەرجەم دەتوانین بڵێین ژیانی ڕابردووی كوردەواری وەك تراژێدی دەچێ. هەربۆیە زۆربەی بەیتەكان تراژیدیكن. گوێ بۆ هەر بەیتێك هەڵدەخەین، بارستایی ژیانێكی پڕ دەرد و مەینەت بە تەواوی هێزەوە هەست پێ دەكەین و كۆنەبرینمان وەسۆ دێنەوە. ئەوەی بەحری باسی دەكا، ئەو بەشە لە كارەساتە دڵتەزێنەكانی ڕابردوون كە بوونەتە هەوێنی بەیتەكان. هەر وەك چۆن كارەساتە دڵتەزێنەكانی مێژووی هاوچەرخی كوردستان بوونەتە هەوێنی سەدان شیعر و چیرۆك و گۆرانی و سروود. ***   ١) مەتاڵ كەركەدەنێ: ئەو قەڵغانەی شەڕكەران بۆ گێڕانەوەی شیر و تیر بەدەستیانەوەیە. جاری وابووە مەتاڵەكە لە شێوەی سەری شێر یان جانەوەرێكی دیكە بووە كە لێرەدا دیارە مەتاڵی سوارۆ لە شێوەی سەلكی كەركەدەن بووە. ٢) وەبن دەدا: وەبندانی برین، تەشەناكردنی برین لە ژێرەوە بەبێ ئەوەی لەسەرەوە ئاسەوارێكی ئەوتۆی لێ دیار بێ، لە بنەوە تەشەنە دەكات.