عومەر ئیزەدخا

دوای ئەوەی لە ئێستادا دۆخێکی نوێ بە نیسبەت ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستان هاتۆتە ئاراوە، لەلایەک بەهۆی زیادبوونی گوشارە نێودەوڵەتییەکان بە سەرۆکایەتی ئەمریکا و لەلایەکیش زیادبوون و بەرینتربوونی زۆر زیاتری ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەکان لە سەرتاسەری ئێران بە دروشمی ڕادیکاڵ و شۆڕشئامێزانە، سەبارەت بە رۆژهەڵاتی کوردستان خەباتی ڕاسان کە خۆی دەبینێتەوە لە بزاوتی نوێی نەتەوەیی-دێموکراتیک و پێکهێنانی بەرەیەکی فراوانی پارتەکانی رۆژهەڵات بەناوی ناوەندی هاوکاری حیزبەکانی کوردستانی ئێران، ئەمانە هەموو گومانەکانی نەهاتنەئارای گۆڕانکاری ریشەیی بەنیسبەت ئێران ڕەواندونەتەوە، پرسێکی جێگای هەڵوێست و گرنگ بریتییە لەو بەڕوشاخان (تحدي) و کێشە و ئاریشە ستراتیژیانەی کە لەبەردەم خەباتی نەتەوەیی دێموکراتیکی رۆژهەڵاتی کوردستاندا هەن، ئاستەنگە بنەڕەتییەکان کامانەن کە دەبنە کۆسپ و کێشەی گەورە لەبەردەم داهاتووی هەنوکە و نزیکی رۆژهەڵاتی کوردستان؟

لەم باسەدا هەوڵی ئاماژە و درککردن بە گرنگترین ئەو ئاستەنگ و تەحەدییانە، پشتبەست بە تێڕوانینێکی بابەتی بۆ رۆژهەڵات بەشێوەی شیکاری دەدەین، گرنگی ئەم پرسە دەگەڕێتەوە بۆ هەستکردن بە کاریگەربوونی ئەو تەحەدییانە کە رۆڵی گەورەیان لەسەر چارەنوسی کوردستان هەیە. 

قۆناغی ئینتیقالی( مرحلة الانتقالیة )  یاخود حکومەتی گواستنەوە دەتوانین بەم شێوەیە پێناسە بکەین: کار بۆ دامەزراندنی بنەماکانی سیستەمێکی سیاسی نوێ دەکات، چوارچێوەی گشتی بۆ بنەما دەستوورییەکان دادەنێت، ئەرکی راڤەکردن و لێپێچینەوە لە سیستمی پێشووی لەسەرشانە، لە ئەنجامی شۆڕش یان راپەرین یاخود خۆپیشاندانی جەماوەری گەورە یان کودەتا یاخود دەستێوەردانی دەرەکی دێتە ئاراوە، لابردنی رێژیمە کۆنەکە و رەخسانی دەرفەت بۆ ڕێژیمە تازەکە ئەم گواستنەوەیە پێویستی بە دروستکردنی حکومەتی گواستنەوە هەیە، قۆناغێک تێیدا بنەماکانی سیستمێکی سیاسی تازەی تێدا دادەنرێت. سەبارەت بەم پێناسەیە پێویستە ئەوە ڕەچاو بکەین کە ئێمە باسی هاتنەکایەی حوکمڕانییەکی نوێ لە رۆژهەڵاتی کوردستان دەکەین، لانیکەم لەشێوەی حکومەتێکی هەرێمی لە چوارچێوەی ئێرانێکی فیدڕاڵ، هەربۆیە ئەو قۆناغە بە نیسبەت هەموو ئێران و رۆژهەڵاتی کوردستانیش بریتییە لە قۆناغی گواستنەوە تاکوو لە جێگای فەرمانڕەوایەتی پێشوو، لە ناوچە کوردستانییەکان حوکمڕانییەکی کوردی لێ دابمەزرێ.

لەئەگەری هاتنە ئارای هەر دۆخێکی نوێ بە نیسبەت رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران، لەکاتێکدا هێز و پارتە کوردییەکان کۆنتڕۆڵ و رزگاری ناوچە کوردستانییەکان بەدەست دەهێنن و لەو هەلومەرجەدا کە کۆمەڵگای کوردستانی رۆژهەڵات دەبێتە خاوەنی دەسەڵاتێکی خۆماڵی، لەو کاتەدا پێویستە ئاماژە بە گرنگترین ئەو تەحەدی و کێشانە بدەین کە ڕووبەڕووی دەسەڵاتی کوردی لەو بەشەی کوردستان دەبنەوە کە دەتوانین بەپێی ڕادەی گرنگی و لەپێشینیەیی، بەم شێوەیەی خوارەوە ریزبەند و باس بکەین.

( یەکەم: دابینکردنی ئاسایش و ئارامی، دووهەم: سیستمی حوکمڕانی و بوونیادنانی دامەزراوەیی سیاسی، سێهەم: رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر و توندڕەوی، چوارەم: خزمەتگوزارییە گشتییەکان و ژێرخانی ئابووری، پێنجەم: خستنەگەڕی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان)

دابینکردنی ئاسایش و ئارامی ناوخۆ

لەدوای قۆناغی رزگاری نیشتیمانی، فەراهەم‌کردنی ئاسایش لەپێشینەترین کێشەیە کە ڕووبەڕووی دەسەڵاتی کوردی لە رۆژهەڵاتی کوردستان دەبێتەوە، واتە گرنگترین ئەرکی دەسەڵاتی کوردییە کە پێویستە بۆ ناوچە کوردستانییە رزگارکراوەکان دابینی بکات، لە بنەڕەتدا چەمکی ئاسایش(security) یاخود پاراستن دەگەڕێتەوە بۆ ماهیەتی پارێزگاری‌کردن لە ماف و ئازادییەکانی تاک و کۆمەڵگا لە لایەک، لەلایەکیش بەرقەرارکردنی ئارامی و سەقامگیری نێوان تاکەکان، رێگری‌کردن و بنبڕکردنی نانەوەی پشێوی و دەستی دەرەکی بۆ تێکدان، پاراستنی سەر و ماڵ و موڵکی تایبەت و گشتی، رێگری‌کردن لە دروستبوونی شەڕ و پێکدادانی ناوخۆیی.

میکانیزمە بنەڕەتیەکان:

١- فەراهەم‌بوونی ئاشتەوایی نیشتیمانی، کۆدەنگی و سازانی هێزەکان، سازانی هێزە سیاسییە سەرەکییەکان تا چەند بریتی بێت لە داننان بەیەکتری و بوونی هەماهەنگی و سیاسەتی هاوبەش بەتایبەت لەسەر بابەتە ستراتیژی و چارەنوسساز و نیشتیمانییەکان، لەو هەلومەرجەدا ریزەکانی ناوخۆ پتەو و یەکانگیر دەبێت، هەموو لایەک هاوکار و پشتیوانی ئاسایش و سەقامگیری ناوخۆ دەبن.

٢- رۆژهەڵات خاوەنی چەندان پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی جۆراوجۆرە، کە سەرەڕای زۆرینەی کورد و سووننە مەزهەب، ئەوا (کوردی یاری، لەک، کوردی شیعە، تورکمان، عەرەب، ئاشوری ..هتد)یش دەژین، بەو هۆیەوە کارێکی پێویست و بنەڕەتی بریتییە لەوەیکە بوون و بەشداری پێکهاتە جۆراوجۆرەکان لە کەشێکی دێموکراسی و ئازادانە و سیکۆلاردا دەستەبەربکرێت، تاکوو لەو رێگایەوە ئاسایشی ناوخۆ ببێتە بەرژەوەندی زۆرینەی زۆری کۆمەڵگای کوردستان، بەم شێوەیەش ریزەکانی ناوخۆ لەلایەنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئاسایش و ئارامییەوە بە پتەوی دەمێنێتەوە.

٣- دامەزراندنی دامودەزگای ئاسایش، بوونی ئەنجومەنێکی باڵای ئاسایش بە دەسەڵاتێکی تایبەتمەند و ڕادەیەکی پێویست لە سەربەخۆیی لەپێناو خێرایی بڕیاردان لەڕووی سروشتی دروستکردنی بڕیارەوە، بەگەڕخستنی توانایەکی مرۆیی ئەوتۆ لە رەگەز و پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگای رۆژهەڵات لەلایەنی دەزگا و ئۆرگانە جیاوازەکانی ئاسایش.

٤- دامەزراندنی سوپای پێشمەرگە، سوپایەکی نیشتیمانی و بەهێز و رێکخراو بۆ پاراستنی سنورەکان پێویستییەکی گرنگە لەپێناو ئاسایشی نەتەوەیی کوردستان، بەبێ بوونی هێزێکی یەکگرتوو بۆ بەرگریکردن ناتوانرێ دەسکەوت و ئەزمونی بەدەستهاتوو بپارێزرێت، کە هاوتا لەگەڵ ئاسایشی ناوخۆ دەتوانن بەیەکەوە رۆڵێکی چارەنوسساز لەلایەنی پاراستنی کوردستانەوە ببینن.

٥- رووبەڕووبوونەوەی گروپ و شانە تیرۆریستییەکان، گروپ و رێکخستنە توندڕەوەکان، کێشەیەکی گەورە بە نیسبەت ناوچەکە و کوردستانیش بەتایبەتی بریتییە لە بوونی چەندان رێباز و گروپ و رێکخستنی توندڕەوی ئایینی و تیرۆریست کە رەگ و ریشەیان وەکوو نەخشەی دەمار بە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست بڵاوبۆتەوە کە بەشێکی گەورە بەر کوردستان دەکەوێت، بەشێکیان نەک هەر رێگریان لێنەکراوە، بەڵکوو راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لەلایەن سپای پاسدارانەوە هاوکاری جۆراوجۆر کراون بەو هۆیە توانیویانە جۆرێک لە نفوز لە کوردستانیش بونیاد بنێن، سەرباری ئەو مەترسییەش بوونی گروپگەلی جۆراوجۆری ڕادیکاڵ کە ئامانجەکانیان خزمەت بە مرۆڤایەتی و کۆمەڵگا ناکەن، بەڵکوو لە رێگایەکی نامرۆیی چالاکی دەکەن، هەربۆیە بەڕوشاخانێکی گەورە بەتایبەت دوای دروستبوونی دۆخێکی لەناکاو لە بۆشایی ئەمنی و سیاسی، بریتییە لە ڕووبەڕووبوونەوە بەمەبەستی نەهێشتن و قەڵاچۆکردنی ئەم جۆرە گروپانە.

٦- دروستکردنی جۆرێک لە ئاسایش و ئارامی سیاسی و کۆمەڵایەتی، سەرباری هاتنەکایەی سەقامگیری سیاسی، ئاستی کۆمەڵایەتیش گرنگییەکی یەکجار زۆری هەیە، کە خۆی دەبینێتەوە لە بوونی ئارامی لەناو چین و توێژ و ریزەکانی کۆمەڵگا و گروپە کۆمەڵایەتییەکان، بەتایبەت کاتێک دانیشتوانی کوردستان دابەش بوونە بەسەر عەشیرەت و هۆز و کەسایەتی کۆمەڵایەتی و ئایینی جۆربەجۆر، بەوهۆیەوە پێویستە سەرەڕای ڕێز و لەبەرچاوگرتنی سەنگ و پێگەیان، پێویستە یاسا بکرێتە مەرجەع و سەروەر بەسەر هەموو لایەکدا، هۆشیاری ئەوتۆ لەسەر پابەند بوون بە یاسا بەناو هەموو لایەکدا بڵاو بکرێتەوە، لەحاڵەتی ئارامی کۆمەڵایەتی یارمەتیدەرێکی گەورە دەبێت بۆ ئاسایشی ناوخۆ.

٧- خستنەگەڕی دەزگاکانی راگەیاندن و بڵاوکردنەوە و سۆشیال‌میدیا، میدیا بەگشتی، بەئامانجی دروستکردنی ئاستێکی سەقامگیری ئەوتۆ لە دەرون و دونیای مەجازی تاکەکان و کۆمەڵگا، لەپێناوی ئاسایش و ئارامی ناوخۆ.

سیستمی حوکمڕانی و بونیادنانی دامەزراوەی سیاسی

لەئەنجامی هاتنە ئارای دۆخی نوێ و دامەزرانی ستاتۆیەکی کوردستانی لە رۆژهەڵاتی کوردستان، سیستمی سیاسی دەبێتە پرسێکی زۆر گرنگ و بونیادی، بۆ ئەم مەبەستە سازانی نێوان هێزەکان زۆرترین گرنگی بۆ ئەم بابەتە هەیە، لە هەلومەرجێکی دێموکراسی و ئازادانەدا کاتێک زۆرترین ئاستی رێککەوتنی نێوان هێزەکانی رۆژهەڵات دێتە ئاراوە، ئەو هەلومەرجە بریتییە لە دۆخێکی نمونەیی کە بە تێپەڕاندنی سەرکەوتنی مەزن بەدوای خۆیدا دەهێنێت، ئەوەش بەهۆی پێشکەشکردنی ئاستێکی بەرزی دێموکراسی و سەقامگیری، سیستمێکی سیاسی لەسەر بنەماکانی دێموکراسی، سیکۆلار، ناناوەندیەتی، رێزگرتن و داننان بە بیروڕا جیاواز و رێکخستن، ئۆرگان، میدیا جۆربەجۆرەکان و چالاک‌بوونی کۆمەڵگای مەدەنی، بە سازانی پێکهاتە و هێز و رەنگە جیاوازەکان دەبێتە هۆی دەسپێکێکی گرنگ بۆ ئەزمونی حوکمڕانی لە رۆژهەڵات، کاتێک لە دەستورێکدا گەرەنتی ماف و ئازادییە گشتییەکانی کۆمەڵگا بکرێت، یاسا بەسەر هەموو لایەکدا سەروەر بکرێت.

دامەزراوەی سیاسی پرسێکی گرنگە بە نیسبەت سیستمی حوکمڕانی، کاتێک ئاڵوگۆڕی دەسەڵات (تبادل السلطە)، پسپۆڕیەتی (الخصخصة)، ناناوەندیەتی (اللامرکزیة)، شەفافیەتی کارگێڕی (الشفافیة)، دەبنە تایبەتمەندی دیاری فەرمانڕەوایەتی، لەو هەلومەرجەدا سیستمی سیاسی، سەقامگیری تایبەت بەخۆی وەردەگرێ کە خۆی لەخۆیدا دەبێتە خاڵی هێز و وەرچەرخان بۆی، حوکمڕانەتییەک کە لەسەر بنەمای تۆکمەیی ناوخۆ بونیاد نرابێ دەرەنجامەکەی دەبێتە داننان و دیفاکتۆی زۆر زیاتری ئەو هێزە لە ئاستی نێودەوڵەتی و جێگای متمانەی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی.

رووبەڕووبوونەوەی بیری تیرۆر و توندڕەوی

لایەنی هزری و پەروەردەیی دەگرێتەوە بەجۆرێک ئاسایش تا ئاستێکی زۆر شۆڕ ببێتەوە و بە وردی کار لەسەر سڕینەوەی بیر و هزری تیرۆر و توندڕەوی بکرێت، دانانی ستراتیژی هەنوکەیی و درێژخایەن لەپێناو قەڵاچۆکردنی تیرۆر لەرێگای بڵاوکردنەوەی وشیاری و پەروەردە و سیاسەتی ئەوتۆی ئیدارەدانی دەزگا و ناوەندە رۆشنبیری و کۆمەڵایەتی و ئایینییەکان.

بەڕێوەبردنی ناوەندە ئایینییە جۆربەجۆرەکان لەژێر سەرپەرشتی دەزگایەکی تایبەتمەندی حکومی، تاکوو لەو پێناوەدا سنورەکانی ئاسایشی نیشتمانی و پرەنسیپە نەتەوەییەکان ئاشنا بکرێن و لە خزمەتی بەرژەوەندی گشتی و بە ئاقارێکی مرۆڤدۆست و ئاشتیانەدا ئاراستەبکرێن، بۆ ئەم مەبەستەش گرنگیدان بە لایەنی پەروەردە و دامودەزگا پەروەردەیی و رۆشنبیرییەکانی لەم بارەوە وەک قوتابخانە و زانکۆکان و ناوەندە ئاینییەکانی نمونەی حوجرە و مەدرەسە دینییەکان، هەر ناوەندێک کە تیایدا کار لەسەر پەروەردە و پێگەیاندن و رۆشنبیری بکرێت تەنانەت خێزانەکانیش، بە شێوەیەکی مرۆڤدۆست و ژیاریانە سەرپەرشتی بکرێن، خۆراک و وانەی رۆحی ئەم ناوەندانە دوور نەکەوێتەوە لە بنەما رەوشتبەرزی و زانست و مرۆڤایەتییەکان، رێگریکردن لە چەکەرەی هەر جۆرە بیر و هزرێکی توندئاژۆ و تیرۆریستییانە.

خزمەتگوزارییە گشتییەکان و ژێرخانی ئابووری

بۆ دابینکردنی ژیانێکی ئاسایی و دوور لە سیمای شەڕ و وێرانی لە هەر کۆمەڵگایەک پێویستی بە گەڕاندنەوەی بەپەلەی خزمەتگوزاریی و پێویستییە بنەڕەتییەکانی دانیشتوان هەیە، سەرباری ئەوەیکە مەترسی کۆچکردن و ئاوارەبوونی هاووڵاتییان زۆر کەم دەکاتەوە، هاونیشتیمانیان لە هەلومەرجێکی ئاوهادا دەتوانن ژیانی رۆژانەیان وەکوو هەر ناوچەیەکی تری ئاسایی بەسەر بەرن، لەکەشێکدا کە خزمەتگوزارییە گشتییەکان و ژێرخانی ئابووری دابین بێت، جموجۆڵی بازرگانی و بەرهەمهێنان دەتوانن لەو دۆخەدا سیستماتیک بڕۆن بەڕێوە.

بەشێوەی گشتی چەند ئەگەرێک بۆ دۆخی خزمەتگوزاری و رەوشی ئاسایی ژیانەوە هەیە کە پەیوەندی هەیە بەو شێوە گۆڕانکارییەی کە لە ناوچەکان دوای نەمانی حوکمڕانی رێژیمی پێشوو دێتە ئاراوە، لەوەیکە گۆڕانکارییەکە بەهۆی ڕوودانی جەنگەوە دروست دەبێت یاخود بەشێوەیەک کە کەمتر زیان دەگات بە (خزمەتگوزاری، پێویستییە بنەڕەتییەکانی هاووڵاتییان، خانوبەرە، بینا، باڵاخانە،  ئامرازە جۆربەجۆرەکان .هتد) . بەم شێوەیە:

١- وێرانکارییەکی زۆر و بەربڵاو. ٢- وێرانکارییەکی رێژەیی. ٣- کەمترین وێرانکاری.

لە هەلومەرجێکدا کە شەڕ لە ناوچە کوردستانییەکان بەهۆی ملنەدانی رێژیم یاخود هەر گروپێکی تێکدەر بەرپا ببێت، بە بێگومانی ئەنجامی شەڕ وێرانکاری بەدوای خۆیدا دەهێنێت، تا چەند شەڕ کەمتر بەرۆکی کوردستان بگرێت، زیاتر خزمەتگوزاری و پێویستییەکانی ژیان‌کردن و حەوانەوەی دانیشتووان بە پارێزراوی دەمێننەوە، بەڵام بەدەر لەوە بریتییە لە هاتنەئارای وێرانکارییەکی رێژەیی یاخود بەشێوەیەک کە زیانی زۆر بگات بە خزمەتگوزاری و ناوچەکانی نیشتەجێبوون و بژێوی لە لادێ و شارەکان، لەو کاتەدا ئەرکی حکومەتی گواستنەوە یاخود رزگاری نیشتیمانی زیاتر قورستر دەبێت، سەرباری ئەوەیکە ئاوارەبوونی دانیشتوانی لێدەکەوێتەوە، پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەش بێگومان ئاسان نییە، هەربۆیە ئەرکی حکومەتی ئینتیقالی بەوەیکە میکانیزم و بەرنامەی پێشوەختەی بۆ خێرا پرۆسەی ئاوەدانکردنەوە هەیە و هاوکات لە قۆناغی نائارامی و شەڕ و ئاڵۆزییەکاندا دابینکردنی کەمپی ئاوارە و پێویستییەکانیان، لەوەش لەپێشتر هەوڵدان بۆ زۆرترین پاراستنی ژیانی دانیشتووان و پێویستییەکانیان و رێگەگرتن لە کەمترین کاولکاری لە قۆناغی شەڕدا هەیە.

پێویستی و خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکانی دانیشتووان سەرباری شوێنی نیشتەجێبوون بریتین لە (خۆراک، تەندروستی و دەرمان، ئاو، وزەی کارەبا، سوتەمەنییەکانی وەک بێنزین و نەوت، ڕێگاوبان و هۆیەکانی گەیاندن و گواستنەوە ..هتد)، لەلایەکی ترەوە سەرباری پێویستییە بنەڕەتییەکانی ژیان کۆمەڵێک پێویستی بۆ جموجۆڵی بازرگانی و ئابووری هەن وەک (سیاسەتی دارایی و دراو، کەرتە پیشەسازی و کشتوکاڵییەکان، فەراهەمکردنی کەشێکی لەبار بۆ کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ، رێکخستنی موڵکداری، فەراهەمکردنی دۆخێکی ئاسایی بۆ بازاڕ و لەبەرچاوگرتنی بژێوی هاووڵاتییان، میکانیزمی وەک رێگەنەدان بە قۆرخکاری بازاڕ و بەرهەم ..هتد)، لەلایەکی دیکەشەوە گرنگیدانی بنەڕەتی بە شارەوانییەکان و ژینگەپارێزی و شوێنەوارە مێژووییەکان.

خستنەگەڕی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان

دامەزراندنی دەزگایەکی نیشتیمانی-دامەزراو- تایبەتمەند بەسەرپەرشتی دەستەیەکی کارامە و پسپۆڕ و پرۆفیشناڵ تایبەت بە بواری پەیوەندییەکانی دەرەوە، لەپێناو دروستکردنی پەیوەندی دیپلۆماسی پتەو و بەدەسکەوت لەگەڵ هێز، کاراکتەر، دەوڵەت، رێکخراوەکانی دەرەوە، پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە دونیای ئەمڕۆدا گرنگییەکی یەکجار گەورەیان لە سیاسەت و هێزی هەر حکومەتێکدایە، بەبێ بوونی پەیوەندییەکی رێکخراو و تایبەتمەند ناتوانرێ دەسکەوتە ناوخۆییەکانیش بپارێزرێن کە مێژوو ئەوەی سەلماندووە، هەر بۆیە تا چەند حوکمڕانییەتییەک لەناوخۆ بەهێزبێت، خاوەن ئابووری و ئاسایش و سەقامگیرییەکی بەهێز بێت، بەڵام لە ئاستی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دونیای دەرەوە لاواز یان ئەدایەکی چالاکی نەبێت و بەشداری بەرهەمدارانە لە کۆڕ و کۆبوونەوە و کۆنفرانسەکانی تایبەت بە پرۆژەی نوێ سەبارەت بەو ناوچەیەی کە حوکمڕانییەتیەکەی لێ هەڵکەوتووە نەبێت، ئەوا ناتوانرێ پێی بوترێ حوکمڕانیەتی سەرکەوتوو، بەبەڵگەی شکانەوەی ئەو سیاسەتە بەنەرێنی بەرامبەر بە بەرژەوەندییەکانی لە ئاستی ناوخۆ و ئاسایشی نیشتمانی ئەو حوکمڕانییەتیە، دەتوانین بڵیین پەیوەندییەکان و چالاکی دیپلۆماسی لەسەر بنەمای ستراتیژێکی دوورمەودا، خوێندنەوەیەکی واقعی-ریالیتی، دەزگایەکی دامەزراو و گۆڕینی پەیوەندییە حیزبییەکان بە پەیوەندییە دامەزراوییەکان، تەواوکەری سیاسەتی ناوخۆ و دەستەبەری سەرکەوتنی زیاترن لە ناوخۆ.

دەتوانین پەیوەندییەکان بۆ سێ ئاست دابەش بکەین بەم‌شێوەیە:

( ١- ئاستی ناوخۆی ئێران،٢- ئاستی هەرێمی،٣- ئاستی نێودەوڵەتی)

یەکەم ئاستی ناوخۆی ئێران: دەتوانین بە گرنگترین ئاست لێی بڕوانین، بەو پێیەی کە زۆرترین کێشە و ئاریشەکانی حکومڕانی کوردی لە رۆژهەڵاتی کوردستان پەیوەست دەبێت بە بەشەکانی تری ئێران و حکومەتی ناوەندی ئەو وڵاتە، دروستکردنی پەیوەندییەکی پتەو و کاری هاوبەش و تەوافقی لەگەڵ پێکهاتە و نەتەوەکانی ئێران لەوانەش بەلوچی، ئەحوازی، ئازەری، فارس..هتد، بەشداری کارای هێزە کوردییەکان لە حکومەتی ناوەندی لەپێناو دامەزراندنی سیستمێکی دێموکراتیک و فیدڕاڵ و سیکۆلار گرنگییەکی گەورەی هەیە، هاوشێوەی عێراقی نوێ کاتێک کورد وەکوو کارەکتەرێکی سەرەکی و بوونیادنەر بەڵام بە یەکگرتوویی هێزە کوردییەکان و دامەزراندنی پەیوەندییەکی سەرکەوتوو لەگەڵ زلهێزێکی وەک ئەمریکا، بەشدارییەکی مەزنیان لە دامەزراندنی عێراقی نوێ کرد کاتێک مافی کورد لە ئاستی نووسینەوەی دەستوور بەشێوەی سەرکەوتوو چەسپێندرا، هەرچەند لە ئاستی پڕۆسەی سیاسی و دوای پێگرتنی حکومەتی ناوەندی دژ بە مافەکانی کورد و حوکمڕانی هەرێمی کوردستان تێهەڵچوونەوە و ماددە دەستورییەکانیان پێشێل کرد کە لەوەشدا تا ڕاددەی زۆر سەرکەوتوو بوون، بەڵام بەشی زۆری ئەو دەرەنجامە زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ دوو هۆکاری سەرەکی: یەکەم دەستێوەردانێکی زۆری وڵاتانی هەرێمی وەک کۆماری ئیسلامی ئێران لە سیاسەتی ناوخۆی ئەو وڵاتە و دووهەمیش کەمتەرخەمی و ئەدای نەرێنی هێزەکانی باشوری کوردستان و نەبوونی ستراتیژییەکی ڕوون و یەکهەڵوێستی، کە دەکرێ هێزە کوردییەکانی رۆژهەڵات جۆرێکی تری سیاسەت پیادە بکەن، کە رۆڵی ئەرێنی گەورە لەئاستی پرۆسەی سیاسی حکومەتی ناوەندی ئێران و پەیوەندی لەگەڵ هێزە ئێرانییەکان بگێڕن، کۆمەڵیک پرسی ستراتیژی پەیوەست بە حکومەتی ناوەندی و ناوچەکانی تری ئێران هەیە، لەوانەش گرنگترینیان داننان بە حوکمڕانی کوردی لە پارێزگا کوردستانییەکان، مافەکانی کورد لە سیستمی سیاسی نوێی وڵاتی ئێراندا، داننان بە جینۆسایدی گەلی کورد لەئاستی پەرلەمان (ئەنجومەنی نوێنەران-مجلس) لەلایەن ڕێژیمە پێشووەکانەوە، داڕشتنی سیستمێکی سیاسی لەسەر بنەماکانی (دێموکراتی-نوێنەرایەتی-پەرلەمانی-سیکۆلار-تەوافوقی) و شێوەی دەوڵەت فیدڕاڵی، کە زامنی مافی نەتەوەکان و دین و رەنگە جیاوازەکان بکرێت، سیستمەکە رێگری بکات لە بەرەو فاشیستبوونی دەسەڵات.

دووهەم ئاستی هەرێمی: ئەم ئاستەش وڵاتان و کارەکتەر و هێزەکانی ناوچە دەگرێتەوە، کە گرنگترینیشیان بەشەکانی دیکەی کوردستان و پارت و رێکخراو و دەزگا جۆربەجۆرەکان، وڵاتانی تورکیا، عێراق، ئازەربایجان، وڵاتانی کەنداو ..هتد، بێگومان ئەم ئاستە زۆر گرنگە، چونکە هەر گۆڕانکارییەک کە لە ناوخۆی وڵاتی ئێراندا بێتە ئاراوە دەستێوەردانی خێرا و بەشدار لە سیاسەتی ناوخۆی ئەم هێزانەی لێ دەکەوێتەوە، بەهۆی هاوسنوربوون و نزیکایەتی جوگرافی، تێکەڵاویەتی کۆمەڵایەتی و سیاسی، لەلایەکی ترەوە سیاسەتی هێژمونیخوازانەی وڵاتێکی وەک تورکیا، لە واقعدا ئەمە ئەرکێک دەخاتە سەرشانی هێزەکانی رۆژهەڵات کە ستراتیژێکی بەدەسکەوت لەو پێوەندییەدا جێبەجێ بکەن، بەجۆرێک کە لەسەربنەمای زیان نەگەیاندن بە بەرژەوەندی و دەسکەوتی بەشەکانی دیکەی کوردستان و لەدەست نەدانی سەربەخۆیی بڕیار لەناوخۆدا، پەیوەندییەکانی پەرەپێبدات، لەرێگای پەیوەندییە سیاسییەکانیانەوە جۆرێک لە دڵنیایی بدات بە هێزەکانی ناوچە، لەلایەکی ترەوە داواکردنی هاوکاری سەربازی و هەواڵگری و ئابووری لە بەشەکانی تری کوردستان بەتایبەت حکومەتی هەرێمی باشور.

سەبارەت بە پەیوەندییەکان لەسەر هەر دوو ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی خاڵێکی گرنگ هەیە، ئەویش ئەوەیە کە پێویستە پێش راگەیاندنی حکومەتی رۆژهەڵاتی کوردستان، لەرێگای (ناوەندی هاوکاری حیزبەکانی کوردستانی ئێران) یاخود بە ستراتیژێکی هاوبەشی هێزە کوردییەکان، پەیوەندییەکان لەگەڵ زلهێزە ناوچەیی و سەرووناوچەییەکان بونیاد بنرێ و پرسی کورد و دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی رۆژهەڵاتی کوردستان لە چوارچێوەی ئێرانێکی فیدڕاڵدا مسۆگەر و ڕوون بکرێتەوە، ئەوەی لەو پێوەندەدا ترسناکە بریتییە لە نەبوونی ستراتیژێکی هاوبەشی پارتە کوردییەکان یاخود نەبوونی هەماهەنگی نێوانیان.

 دامەزراندنی یەک ڕایەڵەی پەیوەندی هێزە کوردییەکان لەگەڵ دەرەوە، دەبێتە هۆی بینینی کورد وەک هێزێکی سەرەکی لە ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی، لە کۆڕ و کۆنفرانسەکانی تایبەت بە داڕشتنەوەی ئێرانی نوێدا پرسی کورد دەبێتە بابەتێکی دیار.

سێهەم ئاستی نێودەوڵەتی: وڵاتان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان دەگرێتەوە، ئەوەی لەو پێوەندەدا زۆر گرنگە بریتییە لە وڵاتانی زلهێزی وەکوو ئەمریکا، ڕووسیە، بریتانیا، فەڕانسە، ئاڵمان، چین ..هتد، هەروەها یەکێتی ئەورووپا، ناتۆ، نەتەوە یەکگرتووەکان، رێکخراوە ناحکومییە جۆربەجۆرەکان، رێکخراوەکانی ئاوەدانکردنەوە و مافی مرۆڤ و پەرەپێدان..هتد، هەڵکەوتەی مێژوویی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران بەجۆرێک کە دوو دەوڵەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان و ڕووسیە، دوو هێز بوونە کە بەردەوام لە ململانێ لەسەر بەهێزکردنی هێژموون و بەرژەوەندییەکانیان لەسەر خاکی ئێران بوونە، لەسەردەمی جەنگی جیهانی دووهەم، ئێران لەلایەن ئەم دوو وڵاتەوە کۆنتڕۆڵ کرابوو، دوای ئەو قۆناغەش ئێران بە دۆستی هەمیشەیی و ستراتیژی ئەمریکا ناسرابوو تاکوو رووخانی رێژیمی پاشایەتی، سەرباری ئەوەش دەریای قەزوین ڕوسیا دەبەستێتەوە بە ئێران واتە نزیکایەتییەکی جوگرافی زۆریان هەیە، ئەمە لە لایەک و لەلایەکی تریشەوە ئەم دوو زلهێزە نێودەوڵەتییە لە ململانێ و سەرمایەگوزارییەکی سیاسی توند و بەهێزدان لە بازنەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

 لە دوای ڕووداوەکانی بەهاری عەرەبی ساڵی ٢٠١١ەوە دەستیان داوەتە داڕشتنەوەی دووبارە نەخشەی سیاسی ناوچەکە بەپێی بەرژەوەندییەکانیان و بۆ ئەمەش لە ململانێی بەردەوامدان، بەتایبەتیش ئەمریکا کە ئەو هێزەیە کە ئێستا سزای ڕێژیمی ئێران دەدات و بۆتە هۆی ئەوپەڕی لاوازبوونی ئابووریی ئێران، هەربۆیە جیا لە دەستێوەردانی وڵاتانی تر، ئەم دوو دەوڵەتە سەرەکیترین هێز دەبن کە ململانێی داڕشتنەوەی بەرژەوەندییەکانیان لە ناوخۆی ئێراندا دەکەن بەتایبەت ئەمریکا، ئەمانە وادەکات کە گرنگی ئەم ئاستە زۆر زیاتر بکات، ناکرێت هێزی کوردی بەبێ بوونی پەیوەندی و لێکتێگەیشتنێکی ڕوون لەگەڵ ئەم هێزانە گەرەنتی بەرژەوەندی و دەسکەوتەکانی بەباشی بکات، هەربۆیە بوونی ستراتیژێکی هاوبەشی پێشوەختەی هێزە کوردییەکان بۆ بونیادنانی پەیوەندییەکی دیپلۆماسی بە دەسکەوت لەگەڵ وڵاتان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان گرنگییەکی بنەڕەتی هەیە.

 دەرەنجام

دوای بەبنبەست گەیشتنی دۆخی هەنوکەی رۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران، پاش رزگاربوونی ناوچەکوردستانییەکان و دامەزراندنی ستاتۆیەکی کوردی، ئەم هەلومەرجە ڕووبەڕووی قۆناغێک دەبێتەوە کە پێی دەوترێ قۆناغی گواستنەوە (ئینتیقالی)، کە لەو قۆناغەدا حوکمڕانی رۆژهەڵاتی کوردستان چەندین ئەرکی چارەنوسسازی دەکەوێتە سەرشان، کە کار دەکەنە سەر مانەوە و بەردەوام بوون، سەرباری ئەمانەش بە بڕینی ئەم تەحەدیانە بەشێوەی سەرکەوتنی گەورە تیایاندا، رۆژهەڵات دەبێتە هێزێکی ستراتیژی و دیار و کاریگەر، توانای گەشەی خێرا لە ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی بەدەست دەهێنێت.

تەحەدییەکانی (دابینکردنی ئاسایش و ئارامی، سیستمی حوکمڕانی و بونیادنانی دامەزراوەی سیاسی، رووبەڕووبوونەوەی تیرۆروتوندڕەوی، خزمەتگوزارییە گشتییەکان و ژێرخانی ئابووری، خستنەگەڕی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان)، گرنگترین ئەو ئاستەنگانەن کە لە قۆناغی ئینتیقالی و دوای رزگارکردنی رۆژهەڵات ڕووبەڕووی حوکمڕانیەتی کوردستان دەبنەوە.

دەتوانین بڵێین بەشێوەیەکی گشتی، یەکگرتوویی و بەرەیەکی نیشتیمانی نێوان هێزە کوردستانییەکان و بوونی ستراتیژێک بۆ دامەزراندنی حوکمڕانییەتی کوردستان، گرنگترین ئەرکی لایەنەکانی رۆژهەڵاتە، کە دەبێتە هەوێنێک بۆ بڕینی سەرجەم ئەو تەحەدییانەی کە باسمان لێوەکردن.

سەرچاوەکان:

حکومەتی: کاتی، کاربەڕێکەر، گواستنەوە ، https://bit.ly/2KIhuMz .

پێکهێنانی “ناوەندی هاوکاریی حیزبەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان ، https://bit.ly/2OZ8G8n .

مشاكل المرحلة الانتقالية ، https://bit.ly/2MA4lal .

الاستقرار السياسي ، https://bit.ly/2KJPsQT .

مستەفا هیجری: پەرە بە چالاکییەکانمان.. ، https://bit.ly/2MCCzd5 .

توندڕەوی ئایینی لە رۆژهه‌ڵاتی کوردستان.. ، https://bit.ly/2OZ5oCg .

نادامەزراوەیی و نارێکخراوەیی بوون..، https://bit.ly/2vy4Jj7 .

الأهداف الأساسية في العلاقات الدولية ، https://bit.ly/2Onc7Vt .

ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە.