بابان ئەلیاسی
به سه‌پاندنی پاكەیجێكی نوێی گه‌مارۆکان به سه‌ر كۆماری ئیسلامیدا لە ٥ی نۆڤامبەرەوە، خوێندنه‌وه‌ی جودا بۆ ئامانج و كاریگه‌ری گه‌مارۆكان و داهاتووی رێژیمی كۆماری ئیسلامی ئێران ده‌كرێ.
هێندێك پێیان وایه كه به حوكمی ئه‌وه‌ی كۆماری ئیسلامی ئێران، له سه‌ره‌تای هاتنه سه‌ر كاریه‌وه، گه‌مارۆی جۆراوجۆری تاقی كردۆته‌وه، ده‌توانێ ئیداره‌ی وڵات بكات. هەروەها له به‌ر ئه‌وه‌ی هێزی سه‌ركووتکه‌ری رێكخراو (مونه‌زه‌م)یشی هه‌یه ده‌توانێ كونترۆڵی دۆخه‌كه بكات. ئه‌م جۆره بۆچوونه پشت ده‌به‌ستێ به ئه‌زموونی كۆریای باكوور و عێراق كه توانیان به ده‌یان ساڵ خۆڕاگری بكه‌ن له به‌رامبه‌ر گه‌مارۆكاندا.
هێندێكیش پێیان وایه كه كۆماری ئیسلامی هه‌وڵ ده‌دا تا هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٢٠ی ئەمریکا، له گه‌ڵ گه‌مارۆكان ئیداره بكات. به‌و هیوایه‌ی، کە بەربژێری دێموکراتەکان ببێتە براوەی هەڵبژاردنەکانی ئامریکا و ئێران بتوانێت له‌گه‌ڵ دێموكراته‌كان، كه لایه‌نێكی نه‌رمتر له ترامپی کۆماریخوازن، بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر مێزی دیالۆگ و وتووێژەوە.
به‌شێكیش پێیان وایه كه ئه‌گه‌ر ویلایەته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا، بتوانێت ئێران ناچار بە جێبه‌جێكردنی ١٢ خاڵه‌كه‌ی پۆمپێئۆ بکات، ئه‌گه‌ری رووخانی رێژیم زیاتر دەبێ. كه‌م نین ئه‌وانه‌ی كه وه‌ك دژبەری كۆماری ئیسلامی خۆیان ده‌ناسێنن، به‌ڵام بیرۆکەی كودیتایه‌ك له لایه‌ن سپای پاسداران، كه نەبزی سیاسەت و ئابووریی ئێرانی لە دەستدایە به دوور نازانن. ئه‌م به‌شه له دژبەرە ناوەندگەراکان، كودیتا به تەنیا ڕێگای پاراستنی یه‌كپارچه‌یی ئێران ده‌زانن. ئه‌م ته‌یفه کە گرووپە نەتەوەییەکانی نێو جوغرافیای سیاسی ئێران بە هەڕەشەیەک دەزانن بۆ یەکپارچەیی وڵات، كودیتایان پێ باشتره تا شۆڕشێكی سه‌رانسه‌ری له ئێراندا.
به‌ڵام ئایا ئامانجی ویلایەته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا، روخانی كۆماری ئیسلامییه؟
و‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره ئاسان نییه، چونكه ناوەندە فەرمییەکانی ویلایەته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا بەردەوام پێداگری ئەوە دەکەن کە نیەتی ڕوخانی ڕێژیمی ئێرانیان نییە و تەنیا دەیانهەوێ کۆماری ئیسلامی ڕەفتاری خۆی بگۆڕێ. دیاره سێ خاڵ له‌و دوازده خاڵه‌ی كه وه‌ك مه‌رج بۆ ئێران دانراون، په‌یوه‌ندی به پرسی ناوكی و ئەوانی دیکە په‌یوه‌ندییان به ره‌فتاری رێژیمه‌وه هەیە و ده‌سه‌ڵاتی كۆماری ئیسلامی له ده‌ره‌وه و ناوه‌وەی وڵات، به ته‌واوی سنووردار ده‌كات.
زۆربەی وڵاتانی دەوروبەر، بە تایبەت وڵاتانی عەرەبی سووننه، سیاسه‌تی هێرشبەرانە و زێدەخوازییانەی كۆماری ئیسلامی له چه‌ند ده‌یه‌ی ڕابردوو، په‌ره‌سه‌ندنی پرۆژه‌ی شیعه‌گه‌ری - هیلالی شیعه - وه‌ك مه‌ترسییه‌كی حه‌یاتی چاو لێ ده‌كه‌ن. دیاره به‌رپرسانی كۆماری ئیسلامیش وه‌ك عه‌لی یونسی، ڕاوێژکاری سه‌ركۆمار بۆ كاروباری (كه‌مینه‌كان) له ئێران، به راشكاوی باس له ئیمپراتوری فارس و كونترۆڵی ئێران به سه‌ر زیاتر له چه‌ند پێته‌ختی عه‌ربی ده‌كه‌ن.
دوای هێرشی ساڵی٢٠٠٣ بۆ سەر عێراق و لە دوای به‌هاری عه‌ره‌بی ٢٠١١ەوە، ئیدی كۆماری ئیسلامی توانیویەتی لە لوبنان، عێراق، سوریه و یه‌مه‌ن جێپێی خۆی به‌هێز بكا. له په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ سیاسه‌تی هێرشبەرانەی كۆماری ئیسلامی، له وته‌یه‌كدا عادل جوبه‌یر وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی سعوودیه رایگه‌یاند کە ئیدی وڵاته‌كه‌ی ده‌ستێوه‌ردان و هێژمۆنی كۆماری ئیسلامی قه‌بووڵ ناكا و ده‌بێ ئێران بگه‌ڕێته‌وه ئه‌و حه‌جمه‌ی کە پێش ٢٠٠٣ هەیبووە. واته ئه‌و كاته‌ی سه‌دام حوسه‌ین له سه‌ر كار بوو.
ئەگەر لە بیرمان بێت یەکێک لە دروشم و بەڵێنەکانی هەڵمەتی هەڵبژاردنی ترامپ، بریتی بوون لە پرسی ناوکی ئێران و ئەو ڕێککەوتنەی کە بە بەرجام ناسرابوو. ترامپ لە سەفەرەکەی بۆ عەرەبستان ڕێککەوتنێکی چه‌ند سه‌د میلیاردی لە گەڵ سعوودییەکان واژۆ کرد کە ده‌توانێ په‌یوه‌ندی هەبێ به:
- کۆتاییهێنان بە ده‌ستێوه‌ردانەکانی كۆماری ئیسلامی له كاروباری وڵاتانی ناوچه‌كه،
- كۆتاییهێنان به پرۆژه‌ی ناوهكی ئێران و تاقیكارییه مووشه‌كییه‌كانی كه ده‌توانێ راسته‌وخۆ یان له رێگای - شه‌ڕی نیابه‌تیه‌وه - ئاسایشی ئیسراییل بخاته مه‌ترسییه‌وه.
دیارە نابێ رۆڵی ئیسراییل بۆ سەرگرتنی ئەو ڕێککەوتنەی نێوان ئەمریکا و سعوودییە لە بیر کەین. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به كێشه‌ی عه‌ره‌ب و ئیسرائیله‌وه هه‌یه، وڵاتانی عه‌ره‌بی، هێژمۆنی ئێران و ده‌ستێوه‌ردانی له كاروباری وڵاته‌كانیان، وه‌ك مه‌ترسییەکی جدیتر له ئیسراییل چاو لێ دەکەن، هه‌ر بۆیه په‌یوه‌ندییه‌كانی ئیسراێیل و به‌شێكی وڵاتانی عه‌ره‌بی، نزیك بوونه‌وه‌ی به‌رچاوی به خۆیه‌وه بینیوه.
سەرەڕای هەموو گرژیی و جەمسەربەندییەکان لە ناوچەکە، ئه‌گه‌ری شه‌ڕ زۆر لاوازە و بە جیددی چاوی لێ ناکرێت، ئەگەرچی هەڵەی لایەنێک دەتوانێت هەڵگیرسێنەری شەڕێکی نه‌خوازراو بێت. لە کاتی ئێستادا وەرێخستنی شه‌ڕێك، ئاسان نایەتە بەرچاو و هێشتا هاوپەیمانییەک وەکوو ئه‌وه‌ی پێش دەسپێکردنی شەڕ دژ بە عێراق، داعش، یان یوگوسلاڤیای پێشوو، بوونی نییە و کۆدەنگی دژ بە کۆماری ئیسلامی ئێران، هێشتا لە وڵاتانی کەنداو و ئێسراییل تێنەپەڕیوە.
لە بەرامبەریشدا دوو بیرۆکە لای دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە بوونی هەیە کە یەکیان باس لە خۆڕاگری لە بەرامبەر گوشار و گەمارۆکانی ئەمریکا دەکا و ئەوی دیکە بە ئاشکرا باس لە کاریگەریی کەمەرشکێنی گه‌مارۆكان بە سەر ئابووریی وڵات دەکەن.
بۆیە من پێموایە ئه‌گه‌ر له‌م كاته‌دا ئێران ژێرواژێر سه‌رقاڵی وتووێژیش نه‌بێ، به دوور نازانم كه له داهاتوویەکی نزیكدا زۆربه‌ی زۆری مه‌رجه‌كانی وتووێژ قه‌بووڵ بكات و مل بۆ هەموو یان بەشێک لە داخوازەکانی ئەمریکا دانەوێنێ. چوونكه سه‌رانی كۆماری ئیسلامی و تیۆریسییەنەکانی ئەو نیزامە كه وه‌ك ئایه‌توڵا خومه‌ینی بیر ده‌كه‌نه‌وه "حفظ نظام اوجب واجبات"ە؛ واتە پاراستنی نیزام لە پێش هەموو شتێکەوەیە. ماوه‌ته‌وه ببینین تا چ راده‌یه‌ك به‌سته‌ری نێوده‌وڵه‌تی له‌بار ده‌مێنێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا مەرجەکانی خۆی به سه‌ر كۆماری ئیسلامیدا بسه‌پێنێ و تا چ راده‌یه‌ك ئه‌مریكییه‌كان سوورن له سه‌ر چه‌سپاندنی ئه‌و مه‌رجانه‌ی كه دایانناوه.
لە هەر حاڵدا ئێستا دەتوانین بڵێین کە کۆماری ئیسلامی ئێران لە لووتکەی سەرکەوتنەکانیەوە له لانیكه‌م له دوو ده‌یه‌ی رابردوودا، خه‌ریكه بەرەو خوار شۆڕده‌بێته‌وه و ده‌كرێ به "پیاوە نەخۆشەکەی ڕۆژهەڵاتی ناوین" ناوی ببەین.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە.
