ئا: شە‌ریف فە‌لاح
لەو كاتە‌وە‌ی‌یوهان كارلۆس (John Cardus) رۆژنامە‌ی‌ریلە‌یشێن یان پێوە‌ندیی (REDATION)ی‌لە‌مانگی‌ژوئە‌نی1605ی‌زایینی‌لە(ستراسبۆرگ) بڵاوكردە‌وە، هیچكات بیری‌لە‌وە‌نە‌دە‌كردە‌وە‌كە‌ئە‌م بڵاڤۆكە‌بتوانێ‌ببێتە‌هۆی‌گۆڕانكاریی‌گرینگی‌كۆمە‌ڵایە‌تی‌‌و ئاڵوگۆڕی‌بە‌رینی‌سیاسی و بیچم و قە‌وارە‌یان پێ‌ببە‌خشێ. لە‌ماوە‌ی‌چوارسە‌د ساڵ لە‌بڵاوبوونە‌وە‌ی‌یە‌كە‌م رۆژنامە و كاریگە‌رییە‌كانی‌كە‌لە‌سە‌ر بیر‌وڕای‌گشتی‌دایدە‌نێ، هێشتا وەك یە‌كێك لە‌ئامرازە‌گرینگە‌كانی‌بوار و مە‌یدانی‌گە‌یاندنی‌زانیاری‌‌و پێوە‌ندییە‌گشتییە‌كان لە قە‌ڵە‌م دە‌درێ.
لە‌یە‌كە‌مین رۆژنامە‌كانی‌دونیا دە‌كرێ‌بە‌گزت لە‌ساڵی1631 لە‌فە‌ڕانسە، ئاكسفۆر گزت لە‌ساڵی1665 لە‌بریتانیا، Post – och inrike Tidnin gar لە‌ساڵی1645 لە‌سوئێد (ئەم رۆژنامە‌سوئێدییە‌لە‌مێژینە‌ترین رۆژنامە‌یە‌كە‌هەتا ئە‌مڕۆ‌‌بە‌بێ‌راوە‌ستان لە‌وە‌شانی‌خۆی‌بە‌ردە‌وامە)، ئۆكورنسێر (Publie Ocnenxes) لە‌ساڵی1690 لە‌بۆشستۆنی‌ئامریكا‌و هالیفێكس گزت لە‌ساڵی1752 لە‌كانادا ئاماژە‌بكە‌ین.
لە‌پێشە‌نگە‌كانی‌رۆژنامە‌كانی‌رۆژەە‌ڵاتیش دە‌كرێ‌ئاماژە‌بە‌م وڵاتانە‌بكە‌ین:
هێند، یە‌كە‌مین رۆژنامە‌ی‌خۆی‌بە‌ناوی‌بە‌مبە‌ئی‌ساما چار لە‌ساڵی1822دا بڵاوكردە‌وە. لە‌ژاپۆنیش لە‌ساڵی1872دا رۆژنامە‌یە‌ك بە‌ناوی‌ینچی‌ینچی بڵاو كرایە‌وە. رە‌نگە‌نە‌كرێ‌ئە‌م رۆژنامانە‌لە‌گە‌ڵ رۆژنامە‌كانی‌ئە‌مڕۆدا بە‌راورد بكرێن‌و ئەو تایبە‌تمە‌ندییانە‌ی‌كە‌ئە‌مڕۆكە‌رۆژنامە‌نووسان‌و هە‌واڵنێرانی‌پسپۆڕ‌و پرۆفیشناڵ لە‌ەە‌مبە‌ر پرسی‌رۆژنامە‌نووسیدا هە‌یانە‌لە‌واندا بە‌دی‌نە‌دە‌كرا.
ئە‌گە‌ر بمانهە‌وێ‌یە‌كە‌مین رۆژنامە‌وە‌ك رۆژنامە‌یە‌كی‌بە‌واتای‌مۆدێڕن و ئە‌مڕۆییە‌كی‌ناو ببە‌ین، دە‌بێ‌ئاماژە‌بە‌اینكومند زایتونگن بكە‌ین كە‌لە‌ئاڵمان لە‌ساڵی1650دا بڵاو كرایە‌وە. ئاڵمانییە‌كان بە‌هۆی‌گە‌شە‌‌و پێشكە‌وتنێك كە‌لە‌پیشە‌‌و تە‌كنیكی‌چاپدا هە‌یانبوو، توانیان لە‌م بارە‌یە‌وە‌لە‌وڵاتانی‌دیكە‌پێش بكە‌ون، هە‌روە‌ك دە‌بینرا لە‌كۆتا‌ییە‌كانی‌سە‌دە‌ی‌هە‌ڤد‌ەهە‌مدا لە‌ئاڵمان نزیك بە70 رۆژنامە‌چاپ‌و بڵاو دە‌كرایە‌وە.
لە‌بواری‌فرۆش‌و تیراژی‌رۆژنامە‌وە‌وڵاتی‌چین بە‌رێژە‌ی85 میلیۆن دانە‌لە‌رۆژدا پلە‌ی‌یە‌كە‌م، پلە‌ی‌دووهە‌میش وڵاتی‌یە‌كە‌می‌دێموكراسی‌دونیا، واتە‌هێندە‌كە‌بە‌تیراژی72 میلیۆن لە‌رۆژدا دە‌ردە‌چێ، ژاپۆنیش بە70 میلیۆن دانە‌لە‌رۆژ پلە‌ی‌سێهە‌م و ئامریكاییە‌كانیش بە57 میلیۆن تیراژ خاوە‌نی‌پلە‌ی‌چوارە‌من.
لە‌پۆلێن بە‌ندییە‌كی‌دیكە‌دا دە‌كرێ‌بڵێین رێلە‌یشێن، یەكەم رۆژنامە‌ی‌جیهان نە‌بووە‌‌و نیە، بە‌ڵكوو دە‌بێ‌بە‌دوای‌یە‌كە‌مین رۆژنامەكان (هە‌ڵبە‌ت لە‌روانگە‌ی مێژووییە‌وە) لە‌رۆم و ئێرانی‌كە‌ونارادا بگە‌ڕێین. رۆژنامەكان لە‌رۆمی‌كە‌ونارادا لە‌سە‌ر دە‌ستی‌ژولیۆس سزار بە‌ناوی‌ئوكتادیۆما بە‌شێوە‌ی‌دە‌ستنووس لە‌چە‌ند شوێنێكی‌شار بۆ خوێندنە‌وەی‌كە‌سانی‌خوێندە‌وار هە‌ڵدە‌واسران و كار‌و چالاكی و فە‌رمان و بڕیارە‌كانی‌سزار‌و سێنایان لە‌خۆ گرتبوو.
لە‌ئێرانی‌كە‌وناراش لە‌سە‌دە‌ی‌سێیە‌می‌زایینیدا بە‌دە‌ست پێشخە‌ریی‌ئە‌ردە‌شیری‌بابە‌كان رۆژنامە‌یە‌ك بە‌ناوی(روزنامك) یان كارنامە‌ی‌ئە‌ردە‌شیری‌بابە‌كان بڵاو دە‌كرایە‌وە.
ئەو رۆژنامە‌یە‌بریتی‌بوو لە‌چالاكی و بڕیارە‌كانی‌شا، دە‌ربار و رۆحانییانی‌هە‌تاهە‌تایی‌زە‌ردە‌شتی. هە‌ڵبە‌ت جیاوازیی(رۆزنامە‌ك)ی‌ئێرانییە‌كان لەگەڵ ئۆكتادیۆمای‌رۆمی‌لە‌وە‌دا بووە‌كە‌روزنامە‌ك تە‌نیا بۆ كە‌سان و لێپرسراوانی‌تایبە‌تی‌دە‌نێردا‌و هەموو تاكێكی‌كۆمە‌ڵگا ئیزنی‌ئە‌وە‌یان نە‌بوو روزنامە‌ك بخوێننە‌وە.
بەڵام هە‌نووكە‌رۆژنامە‌نووسان، رێلە‌یشێن بە‌دایكی‌رۆژنامە‌كانی‌ئە‌مڕۆ دادە‌نێن و ساڵانێكە‌ئە‌نجومە‌نی‌جیهانیی‌رۆژنامە‌نووسان كۆنوانسیۆنی‌ساڵانە‌ی‌خۆی بە‌بۆنە‌ی‌دە‌رچوون‌و وە‌شانی‌رێلە‌یشێن لە‌شاری‌ستراسبۆرگدا بە‌ڕێوە‌دە‌با. هە‌رچە‌ند كە‌رێلە‌یشێن حە‌فتا ساڵ توانی‌درێژەی بە‌وە‌شانی‌خۆی‌بدا.
بەڵام ئاخۆ شە‌پۆلە‌كانی‌بواری‌رۆژنامە‌گە‌ری، وە‌كوو بە‌شێكی‌گرینگ‌و كاریگە‌ریی‌بواری‌راگە‌یاندن و میدیا و گە‌یاندنی‌زانیاری‌كە‌بە‌دە‌سە‌ڵاتی‌چوارە‌م ناودێر كراوە، لە‌چ سە‌ردە‌م و بارودۆخێكدا گە‌یشتوونە‌تە‌نیشتمانی‌ئێمە‌كوردستان‌و لە‌چ هە‌لومە‌رج‌و بارودۆخێكدا بووە؟ كوردستان، كوردستانی‌داگیر و لە‌ت لە‌ت كراو كە‌هە‌میشە‌لە‌ژێر زە‌بری‌شە‌ڕ و ماڵوێرانی و داگیركاری و سە‌ركوت‌و كوشتاری‌داگیركە‌راندا بووە، چ كاتێك و چ سە‌ردە‌مێك پرس‌و مە‌سە‌لە‌‌فە‌رەە‌نگی‌ساسیی، جڤاكی و ئە‌دە‌بییە‌كانی‌بە‌شێوە‌یە‌كی نووسراو و لە‌شێوازی‌رۆژنامە و گۆڤار و حەفتەنامە و نامیلكە‌دا كە‌وتنە‌بە‌رباس‌و بڵاو كرانە‌وە؟ چ كە‌سانێك دە‌ستپێشخە‌ر‌و پێشە‌نگی‌ئە‌م كاروانە‌لە‌نووسین‌و پە‌یڤ و وشە‌‌و داهێنان بوون؟
بێگومان وە‌ڵامی‌ئە‌م پرسیارانە‌لە‌مێژووی‌كورددا روون و دیارن، چو‌نكە‌لاپە‌ڕە‌زێڕین و كە‌سك و پڕ لە‌داهێنانە‌كانی‌رۆژنامە‌گە‌ری و رۆشنبیریی‌كورد شاهێدی‌ئە‌وە‌مان بۆ دە‌دە‌ن كە‌رۆڵی‌پێشە‌نگ و رچە‌شكێنانە‌ی‌بنە‌ماڵە‌ی‌چالاك‌و رووناكبیر‌و نیشتمانپە‌روە‌ری‌بە‌درخانە‌كان، چ لە‌شێوازی‌خە‌باتی‌چە‌كداری، نە‌تە‌وە‌یی و سیاسیی‌كورد بۆ بە‌دستهێنانی‌مافە‌رە‌واكانی و چ لە‌شێوازی‌خە‌باتی‌فە‌رەە‌نگی و چاندی‌‌و رۆشنبیریدا، بۆ هەموو لایە‌ك روون و ئاشكران.
لە‌كۆتاییە‌كانی‌سە‌دە‌ی‌نۆزدە و پاش ئەو هەموو قۆناغە‌سە‌خت‌و ئە‌ستە‌مە‌ی‌كە‌بە‌سە‌ر نە‌تە‌وە‌كە‌مان لە‌باكووری‌كوردستاندا هات، پاش ئە‌وە‌ی‌هیچ دە‌رە‌تان و هە‌ل و دە‌رفە‌تێكی‌سیاسی و چالاكی و خە‌باتی‌چە‌كداری‌لە‌باكووری‌كوردستان لە‌ئارادا نە‌ما‌و دە‌وڵە‌تی‌عوسمانی‌بە‌هە‌موو شێوە‌یە‌ك سە‌ركوت و چە‌وساندنە‌وە و ژینۆسایدی‌نە‌تە‌وە‌یی‌كوردان و بە‌لاڕێدابردن و چە‌واشە‌كردنی‌خە‌باتی‌نە‌تە‌وە‌یی‌كوردانی‌تاقی‌كردە‌وە، ماڵبات‌و بنە‌ماڵە‌ی‌دڵسۆز و نیشتمانپە‌رە‌وە‌ری‌بە‌درخانە‌كان وە‌كوو بنە‌ماڵە‌یە‌كی‌ناودار و میرنشینێكی‌دە‌ڤە‌ری‌بۆتان كە‌وتنە‌بیری‌وە‌ڕێخستنی‌شێوازێكی‌تر لە‌خە‌باتی‌كورد، كە‌ئە‌ویش خە‌باتی‌فە‌رهە‌نگی و رۆژنامە‌وانی‌بوو. كە‌لە‌ئە‌نجامدا لە‌سە‌ر دە‌ستی‌رووناكبیر و ئە‌دیب‌و چالاكڤانی‌رۆژنامە‌گە‌ریی‌كوردی، ئەمیر مێقداد مێدحە‌ت بەدرخان لە 22ی ئاوریلی1898ی‌زایینیدا لە‌قاهێرە، پێتە‌ختی‌وڵاتی‌میسر، یەكەم رۆژنامە‌ی‌كوردی‌بە‌ناوی‌كوردستان دە‌ستی‌بە‌وە‌شان كرد.
ئەمیر مێقداد مێدحە‌ت بەدرخان:
مێقداد مێدحە‌ت بەدرخان، كوڕی‌ئە‌مین عە‌لی‌بە‌گ، توانی‌یە‌كە‌م بڵاڤۆكی‌كوردی لە 2ی بانەمەڕی 1277ی هەتاوی (22ی ئاوریلی1898)ی‌زایینی‌لە‌قاهێرە، پێتە‌ختی‌وڵاتی‌میسر‌و لە‌تاراوگە‌دا بە‌ناوی‌كوردستان (رۆژنامە‌ی‌كوردستان)و بە‌زمانی‌كوردی‌‌و زاراوە‌ی‌كرمانجیی سەروو و زمانی‌توركی‌بڵاو بكاتە‌وە. بە‌ستێن‌و بابە‌تە‌كانی‌كوردستان فە‌رهە‌نگی، ئەدەبی و پە‌روە‌ردە‌یی‌بوون و زیاتر لە‌وڵاتانی‌میسر، بریتانیا و یوگۆسلاویدا‌و بە‌شێوە‌ی‌دوو حەفتەنامە‌چاپ‌و بڵاو دە‌بۆوە. مێقداد بەسەر چەندین زمانی‌بیانی‌بۆ وێنە: فە‌رانسی، عە‌رە‌بی‌‌و توركی‌شارە‌زایە‌كی‌باشی‌هە‌بوو.
هە‌ڵبە‌ت لە‌سە‌ردە‌می‌شۆڕشی‌توركە‌گە‌نجە‌كاندا نووسینگە‌ی‌ئە‌م بڵاڤۆكە‌ئە‌گوازرێتە‌وە‌بۆ ئە‌ستە‌مبۆل و بە‌سە‌رنووسە‌ریی‌سورە‌یا بەدرخان بە‌گ بڵاو دە‌بێتە‌وە.
چاپ و بڵاوبوونە‌وە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستان هەتا ساڵی1918 درێژە‌ی‌دە‌بێ. خاڵێك كە‌لە‌بارە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستانە‌وە‌نابێ‌لە‌بیر بكرێ و جێگای‌بایە‌خە، ئە‌مە‌یە‌كە‌چاپخانە‌ی‌ئە‌و رۆژنامە‌یە‌چاپخانە‌یە‌ك بووە‌بە‌ناوی‌چاپخانە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستان كە‌لە‌قاهێرە‌بووە. بێگومان دە‌بێ‌یە‌كە‌مین چاپخانە‌ی‌كوردیش هە‌ر بە‌چاپخانە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستان كە‌لە‌لایە‌ن مێقداد مێدحە‌ت بە‌درخانە‌وە‌بنیات نراوە‌لە‌قە‌ڵە‌م بدە‌ین. سە‌رچاوە‌ی‌ئە‌م خاڵە‌گرینگە‌ش لە‌بابە‌تێك دایە‌كە‌لە‌ژمارە4و 5 خودی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستاندا چاپ بووە.
جەلادەت ئەمین بەدرخان (1893 ـ 1951):
دیپلۆمات، سیاسە‌تڤان، نووسە‌ر، زمانناس و رۆژنامە‌نووس، جەلادەت ئەمین عە‌لی‌بە‌درخان، بە‌پێی‌زانیاریی‌سە‌رچاوە‌كوردییە‌كان لە‌دە‌وروبە‌ری‌شاری‌ئە‌ستە‌مبۆڵی‌توركیە‌لە‌دایك بووە، هە‌رچە‌ند ئێنسكلۆپیدیای‌بریتانیا ناوبراو بە‌لە‌دایكبووی‌ماكتالای‌سووریە‌دە‌زانێ. جەلادەت، مامۆستای‌حقووقی‌زانستگای‌ئە‌ستە‌مبۆڵی‌توركیە‌بوو و توانی‌خوێندنی‌خۆی‌لە‌مونیخ تە‌واو بكات و ئاشنایی‌تە‌واوی‌بە‌سەر چەندین زمانی‌وە‌ك: عە‌رە‌بی، رووسی، ئاڵمانی و فە‌رە‌نسیدا‌هە‌بووە. جەلادەت بەدرخان لە‌ساڵی1923ی‌زایینی‌كاتێك كە‌كە‌مالیستە‌توركە‌كان حكوومە‌تی‌كۆماریی‌توركیە‌یان راگە‌یاند، توركیە‌ی‌بە‌جێهێشت‌و رووی‌كردە‌وڵاتی‌میسر. لە1927دا لە‌كۆنفرانسی‌نە‌تە‌وە‌یی‌كورد لە‌بە‌یرووت، كۆمیتە‌یە‌ك بە‌ناوی‌خۆیبوون بۆ هاوئاهە‌نگ كردن‌و رێكخستنی‌بزووتنە‌وە‌ی‌كوردە‌كان پێكهات. جەلادەت بەدرخان وەك سە‌رۆكی‌ئە‌و كومیتە‌یە‌هە‌ڵبژێردرا. ناوبراو 3 ساڵ دواتر لەگەڵ پرسی‌سە‌ربە‌خۆیی و ئازادیی‌بزووتنە‌وە‌ی‌كوردانی‌هە‌رێمی‌ئاگری‌لە‌توركیە‌بە‌ناوی‌كۆماری‌ئارارات بە‌رە‌‌وروو بۆوە.
ناوبراو دوای‌شكستی‌بزووتنە‌وە‌ی‌ئارارات رۆیشتە‌ئێران. رە‌زاشای‌پە‌هلە‌وی، شای‌ئێران دە‌یهە‌ویست جەلادەت ناچار بكات كە‌لە‌ناو بزووتنە‌وە‌ی‌كوردە‌كانی‌ئێراندا بمێنێتە‌وە و پێشنیاری‌كۆنسوولیشی‌پێكرد بەڵام ناوبراو كاتێ‌زانی‌ناتوانێ‌ناوبژیوانی‌بكات بە‌زۆر لە‌وڵات وە‌دە‌ركە‌وت.
پاشان رووی‌كردە‌عێراق، بەڵام بریتانیاییە‌كان رازی‌بە‌مانە‌وە‌ی‌ئە‌و لە‌عێراق نە‌بوون و لە‌ئە‌نجامدا ساڵی1931 روویكردە‌سووریە، واتە‌ئەو شوێنێك كە‌دوو دە‌یە‌ی‌ئاخری‌ژیانی‌تێیدا‌و لە‌تاراوگە‌دا تێپە‌ڕاندبوو. دوای‌شكستی‌بزووتنە‌وە‌ی‌نە‌تە‌وە‌یی‌كورد لە‌توركیە، ئێران‌و عێراق، جەلادەت هۆگریی‌خۆی‌بە‌فە‌رهە‌نگ و زمانی‌كوردی‌دە‌رخست، جەلادەت لە‌ماوە‌ی‌ساڵانی1932 ـ 1935ی‌زایینیدا گۆڤاری‌هاواری‌لە‌سووریە‌بە‌زمانە‌كانی: فە‌ڕە‌نسی و كوردی‌بڵاو كردە‌وە. گۆڤاری‌هاوار لە‌ماوە‌ی‌چە‌ند ساڵ دە‌رچوونیدا یارمە‌تی‌‌و هاریكاریە‌كی‌بە‌چاوی‌بە‌ئە‌دە‌بیاتی‌فولكلۆر‌و تێكستی نە‌نووسراوی‌كوردی كرد.
جەلادەت بەدرخان لەو ماوە‌یە‌دا توانی‌ئە‌لف‌و بێی‌كوردی‌بە‌پیتی‌لاتین ئامادە‌بكات‌و رێزمانێكی‌پێوە‌ری و بنە‌مایی‌بۆ زمانی‌كوردی‌دابڕێژێ. جەلادەت لە‌ماوە‌ی‌ژیانیدا لەگەڵ براكە‌ی‌كامە‌ران بەدرخان، توانی بڵاوكراوە‌گە‌لێكی‌وە‌كوو: هاوار، رووناهی، رۆژانۆ و ئە‌ستێر چاپ‌و بڵاو بكە‌نە‌وە. جەلادەت ساڵی1935 لەگەڵ رە‌وشە‌ن بەدرخان زە‌ماوە‌ندی‌كرد. بە‌رهە‌می‌ئە‌و ژیانە‌دوو منداڵە‌بە‌ناوە‌كانی: جە‌مشید و سینەم خان. جەلادەت لە‌ماوە‌ی‌ساڵانی‌كۆتایی‌ژیانیدا تووشی‌زۆر گرفتی‌تاقە‌ت پڕووكێنی‌نە‌داری و ئابووری‌هاتووە‌‌و رووی‌كردۆتە‌كاری‌وە‌رزێڕی. هەتا ئە‌وە‌ی‌كە‌لە‌مانگی‌جوولای1951دا نە‌خۆشی‌بڕستی‌لێ‌دە‌بڕێ و كۆچی‌دوایی‌دە‌كات. جەلادەت چەندین كتێبی‌لە‌بواری‌مێژووی‌كوردستان و چە‌ند فە‌رەە‌نگێكی‌كوردی‌ـ فە‌ڕە‌نسی‌نووسیوە.
كامەران بەدرخان:
كامەران بەدرخان، كوڕی‌ئە‌مین عە‌لی‌بە‌گ، شاعێر، وشە‌ناس، ئە‌دیب و مێژوونووسی‌كورد، لە‌بناغە‌دانە‌رانی‌رۆژنامە‌نووسیی‌كوردە‌كە‌لە‌ماوە‌ی‌ژیانیدا چەندین گۆڤاری‌بە چاپ گە‌یاندووە. لە‌ساڵی1950ی‌زایینیدا كامەران بەدرخان توانی‌لقی‌زمان‌‌و ئە‌دە‌بی‌كوردی‌لە‌زانستگای‌سووربۆنی‌فە‌رانسە‌بكاتە‌وە و خۆیشی‌لە‌وێ‌وانە‌ی‌دە‌گوتە‌وە. ساڵی1943 تا 1946 بڵاوكراوە‌ی‌رۆژانۆی‌بە‌زمانی‌كوردی و فە‌رە‌نسی و بە‌پێتی‌لاتین چاپ‌و بڵاو كردە‌وە.
ناوبراو لە‌سووریە‌دا بڵاوكراوە‌كانی‌ئە‌ستێر‌و رووناهی‌ی چاپ كرد‌و لە‌بڵاڤۆكی‌كوردستاندا هاوكارییەكی زۆری براكە‌ی‌خۆی، مێقداد مێدحە‌ت بە‌درخانی‌كرد.
ئەمیر سورەیا بەدرخان:
ئەمیر سورەیا، كوڕی‌ئە‌مین بە‌گ بە‌درخانە. ناوبراو لەو كە‌سانە‌یە‌كە‌لە‌دە‌ركردنی‌رێككە‌وتننامە‌ی‌سێڤە‌ردا رۆڵێكی‌بە‌رچاوی‌هە‌بوو. بە‌وتە‌ی‌دانە‌ری‌مێژووی‌ناودارانی‌كورد ئەمیر سورەیا، رێكخە‌ری‌سیاسیی‌مێژووی‌كوردستان بووە. ئەمیر سورەیا، خوێندنی‌لە‌ئە‌ستە‌مبۆڵ تە‌واو كرد‌و هە‌ر لە‌وێش رۆژنامە‌ی‌كوردستانی‌بە‌زمانی‌كوردی‌‌و توركی‌چاپ‌و بڵاو دە‌كردە‌وە. ئەمیر سورەیا، شارزاییە‌كی‌تە‌واوی‌لە‌زمانە‌كانی: فە‌رە‌نسی، عە‌رە‌بی، فارسی‌‌و توركیدا هەبووە. ئەمیر سورەیا، گۆڤاری‌ژینی‌لە‌قاهێرە‌بە‌شێوە‌ی‌دوو حەفتەنامە‌‌و بە‌زمانە‌كانی: كوردی، توركی‌‌و عە‌رە‌بی‌چاپ‌و بڵاو دە‌كردە‌وە. كە‌گوایە‌ئە‌و گۆڤارە‌درێژە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستان بووە.
بێگومان بنە‌ماڵە‌ی‌بە‌درخان لەو نموونە‌بنە‌ماڵە‌بە‌ناوبانگانە‌ی‌كوردانن‌كە‌هە‌م لە‌بواری‌سیاسی‌‌و هە‌م لە‌بواری‌فە‌رهە‌نگیدا چالاك بوون و لە‌پە‌نای‌خە‌باتی‌سیاسیی‌خۆیاندا روویان كردۆتە‌چالاكی‌‌و خە‌باتی‌فە‌رهە‌نگیش و بە‌چاپی‌گۆڤار و رۆژنامە، خزمتێكی‌بە‌نرخ و گرینگیان بە‌نە‌تە‌وە‌ی‌كورد كردووە. هە‌وڵ و چالاكییە‌كانی‌ئە‌و بنە‌ماڵە‌یە‌لە‌راستای‌پە‌رە‌پێدانی‌كولتور‌و چالاكیی‌سیاسیی‌كورددا، بۆتە‌یە‌كێك لە‌هۆكارە‌گرینگە‌كانی‌سە‌رهە‌ڵدانی‌ئە‌ندێشە‌‌و بیری‌ناسیۆنالیزمی‌كوردی‌لە‌كوردستان‌و فۆرم و قە‌وارە‌ی‌نوێی‌پێ‌بە‌خشیوە و هەتا هەتایە رۆڵی ئەو بنەماڵیە كە وەك ئەستێرەی درەوشاوەی رۆژنامەگەریی كوردی دەدرەوشێتەوە، لەبیر ناكرێ. ئێستا پاش 113 ساڵ بەسەر دەرچوونی یەكەم رۆژنامەی كوردی كە وەك رۆژی رۆژنامەنووسیی كوردی ناودێر كراوە، لە كوردستانی عێراق كە بە بەهەشتی رۆژنامەنووسیی رۆژهەڵات ناوبانگی دەركردوە، گەشە و بەرەو پێشڤەچوونێكی بەرچاوی بینیوە وپێگەی تایبەتی خۆی هەیە.
داهاتووی نادیاری رۆژنامەنووسیی كوردی لە كوردستانی ئێران:
لە كوردستانی ئێران بە هۆی زەبر و زەنگ و سەركوتی رۆژنامەنووسان و داخستنی زۆربەی گۆڤار و رۆژنامە و حەفتەنامە كوردییەكان هیچ دەرەتانێك بۆ نووسین و چاپ و وەشان نەماوەتەوە.
ئەو شەپۆلە بەرینە لە رۆژنامەگەریی مۆدێڕن لە ناوەڕاستی دەیەی 70وە دەستی پێكردبوو، توانی ببێتە هۆی سەرهەڵدانی چەندین حەفتەنامە، دوو حەفتەناتمە و گۆڤار و نامیلكەی جۆراوجۆر لە كوردستانی ئێران و تەكان و گیان و گوڕێكی تر كرا بە بەر رەوتی رۆژنامەنووسیی كوردیدا.
بەڵام ئەم رەوتە زۆری نەخایاند و لە كاتێكدا بەرو ئەوە هەنگاوی دەنا كە شوناس، پێناسە و فۆرمی تایبەت بە خۆی بگرێت، لەگەڵ هاتنی دەسەڵاتی مەحموود ئەحمەدی نژاد زەبر و زەنگ و داخستنی رۆژنامە و حەفتەنامەكان دەستی پێكرد، دەستەی نووسەران و ستافی كارا و چالاكانی بیاڤی چاپەمەنیی كورد دەستبەسەر و رەوانەی زیندان كران. لە ساڵی 1383ەوە هەتا ساڵی 1388 لە ماوەی ئەو 5 ساڵەدا دژوار و ئەستەمیترین قۆناغ بووە بۆ رۆژنامەنووسانی كورد لە كوردستانی ئێران. چونكە لە ئاستی ئێراندا كوردستان پتر لە هەموو ناوچەكانی رۆژنامەنووسی زیندانیی هەبووە و زیاتر لە 10 رۆژنامەنووسی كورد لە زیندانەكان بوون و تەنانەت حوكمی ئیعدامیشیان بۆ بڕایەوە. ئێستاش محەممەد سدیق كەبوودوەند و عەدنان حەسەنپوور دوو رۆژنامەنووسی كورد بە پێشینەترین رۆژنامەنووسی زیندانی ئێران كە هێشتا لە زیندان دان.
لە كاتێكدا یادی سەد و چوارد‌ە‌یه‌مین ساڵرۆِژی رۆژنامەگەریی كوردی دەكەینەوە رەوشی رۆژنامەگەری لە كوردستانی ئێران بە ئاقارێكی ناڕووندا تێدەپەڕێ‌و رۆژنامەكان داخراون، دەرتان و دەرفەتەكان رەویونەتەوە و نائومێدی و بێ‌هێوایی باڵی بەسەر دۆخی رۆژنامەنووسیدا كێشاوە و زەبر و زەنگ بەردەوامە.
لەو كاتە‌وە‌ی‌یوهان كارلۆس (John Cardus) رۆژنامە‌ی‌ریلە‌یشێن یان پێوە‌ندیی (REDATION)ی‌لە‌مانگی‌ژوئە‌نی1605ی‌زایینی‌لە(ستراسبۆرگ) بڵاوكردە‌وە، هیچكات بیری‌لە‌وە‌نە‌دە‌كردە‌وە‌كە‌ئە‌م بڵاڤۆكە‌بتوانێ‌ببێتە‌هۆی‌گۆڕانكاریی‌گرینگی‌كۆمە‌ڵایە‌تی‌‌و ئاڵوگۆڕی‌بە‌رینی‌سیاسی و بیچم و قە‌وارە‌یان پێ‌ببە‌خشێ. لە‌ماوە‌ی‌چوارسە‌د ساڵ لە‌بڵاوبوونە‌وە‌ی‌یە‌كە‌م رۆژنامە و كاریگە‌رییە‌كانی‌كە‌لە‌سە‌ر بیر‌وڕای‌گشتی‌دایدە‌نێ، هێشتا وەك یە‌كێك لە‌ئامرازە‌گرینگە‌كانی‌بوار و مە‌یدانی‌گە‌یاندنی‌زانیاری‌‌و پێوە‌ندییە‌گشتییە‌كان لە قە‌ڵە‌م دە‌درێ.
لە‌یە‌كە‌مین رۆژنامە‌كانی‌دونیا دە‌كرێ‌بە‌گزت لە‌ساڵی1631 لە‌فە‌ڕانسە، ئاكسفۆر گزت لە‌ساڵی1665 لە‌بریتانیا، Post – och inrike Tidnin gar لە‌ساڵی1645 لە‌سوئێد (ئەم رۆژنامە‌سوئێدییە‌لە‌مێژینە‌ترین رۆژنامە‌یە‌كە‌هەتا ئە‌مڕۆ‌‌بە‌بێ‌راوە‌ستان لە‌وە‌شانی‌خۆی‌بە‌ردە‌وامە)، ئۆكورنسێر (Publie Ocnenxes) لە‌ساڵی1690 لە‌بۆشستۆنی‌ئامریكا‌و هالیفێكس گزت لە‌ساڵی1752 لە‌كانادا ئاماژە‌بكە‌ین.
لە‌پێشە‌نگە‌كانی‌رۆژنامە‌كانی‌رۆژەە‌ڵاتیش دە‌كرێ‌ئاماژە‌بە‌م وڵاتانە‌بكە‌ین:
هێند، یە‌كە‌مین رۆژنامە‌ی‌خۆی‌بە‌ناوی‌بە‌مبە‌ئی‌ساما چار لە‌ساڵی1822دا بڵاوكردە‌وە. لە‌ژاپۆنیش لە‌ساڵی1872دا رۆژنامە‌یە‌ك بە‌ناوی‌ینچی‌ینچی بڵاو كرایە‌وە. رە‌نگە‌نە‌كرێ‌ئە‌م رۆژنامانە‌لە‌گە‌ڵ رۆژنامە‌كانی‌ئە‌مڕۆدا بە‌راورد بكرێن‌و ئەو تایبە‌تمە‌ندییانە‌ی‌كە‌ئە‌مڕۆكە‌رۆژنامە‌نووسان‌و هە‌واڵنێرانی‌پسپۆڕ‌و پرۆفیشناڵ لە‌ەە‌مبە‌ر پرسی‌رۆژنامە‌نووسیدا هە‌یانە‌لە‌واندا بە‌دی‌نە‌دە‌كرا.
ئە‌گە‌ر بمانهە‌وێ‌یە‌كە‌مین رۆژنامە‌وە‌ك رۆژنامە‌یە‌كی‌بە‌واتای‌مۆدێڕن و ئە‌مڕۆییە‌كی‌ناو ببە‌ین، دە‌بێ‌ئاماژە‌بە‌اینكومند زایتونگن بكە‌ین كە‌لە‌ئاڵمان لە‌ساڵی1650دا بڵاو كرایە‌وە. ئاڵمانییە‌كان بە‌هۆی‌گە‌شە‌‌و پێشكە‌وتنێك كە‌لە‌پیشە‌‌و تە‌كنیكی‌چاپدا هە‌یانبوو، توانیان لە‌م بارە‌یە‌وە‌لە‌وڵاتانی‌دیكە‌پێش بكە‌ون، هە‌روە‌ك دە‌بینرا لە‌كۆتا‌ییە‌كانی‌سە‌دە‌ی‌هە‌ڤد‌ەهە‌مدا لە‌ئاڵمان نزیك بە70 رۆژنامە‌چاپ‌و بڵاو دە‌كرایە‌وە.
لە‌بواری‌فرۆش‌و تیراژی‌رۆژنامە‌وە‌وڵاتی‌چین بە‌رێژە‌ی85 میلیۆن دانە‌لە‌رۆژدا پلە‌ی‌یە‌كە‌م، پلە‌ی‌دووهە‌میش وڵاتی‌یە‌كە‌می‌دێموكراسی‌دونیا، واتە‌هێندە‌كە‌بە‌تیراژی72 میلیۆن لە‌رۆژدا دە‌ردە‌چێ، ژاپۆنیش بە70 میلیۆن دانە‌لە‌رۆژ پلە‌ی‌سێهە‌م و ئامریكاییە‌كانیش بە57 میلیۆن تیراژ خاوە‌نی‌پلە‌ی‌چوارە‌من.
لە‌پۆلێن بە‌ندییە‌كی‌دیكە‌دا دە‌كرێ‌بڵێین رێلە‌یشێن، یەكەم رۆژنامە‌ی‌جیهان نە‌بووە‌‌و نیە، بە‌ڵكوو دە‌بێ‌بە‌دوای‌یە‌كە‌مین رۆژنامەكان (هە‌ڵبە‌ت لە‌روانگە‌ی مێژووییە‌وە) لە‌رۆم و ئێرانی‌كە‌ونارادا بگە‌ڕێین. رۆژنامەكان لە‌رۆمی‌كە‌ونارادا لە‌سە‌ر دە‌ستی‌ژولیۆس سزار بە‌ناوی‌ئوكتادیۆما بە‌شێوە‌ی‌دە‌ستنووس لە‌چە‌ند شوێنێكی‌شار بۆ خوێندنە‌وەی‌كە‌سانی‌خوێندە‌وار هە‌ڵدە‌واسران و كار‌و چالاكی و فە‌رمان و بڕیارە‌كانی‌سزار‌و سێنایان لە‌خۆ گرتبوو.
لە‌ئێرانی‌كە‌وناراش لە‌سە‌دە‌ی‌سێیە‌می‌زایینیدا بە‌دە‌ست پێشخە‌ریی‌ئە‌ردە‌شیری‌بابە‌كان رۆژنامە‌یە‌ك بە‌ناوی(روزنامك) یان كارنامە‌ی‌ئە‌ردە‌شیری‌بابە‌كان بڵاو دە‌كرایە‌وە.
ئەو رۆژنامە‌یە‌بریتی‌بوو لە‌چالاكی و بڕیارە‌كانی‌شا، دە‌ربار و رۆحانییانی‌هە‌تاهە‌تایی‌زە‌ردە‌شتی. هە‌ڵبە‌ت جیاوازیی(رۆزنامە‌ك)ی‌ئێرانییە‌كان لەگەڵ ئۆكتادیۆمای‌رۆمی‌لە‌وە‌دا بووە‌كە‌روزنامە‌ك تە‌نیا بۆ كە‌سان و لێپرسراوانی‌تایبە‌تی‌دە‌نێردا‌و هەموو تاكێكی‌كۆمە‌ڵگا ئیزنی‌ئە‌وە‌یان نە‌بوو روزنامە‌ك بخوێننە‌وە.
بەڵام هە‌نووكە‌رۆژنامە‌نووسان، رێلە‌یشێن بە‌دایكی‌رۆژنامە‌كانی‌ئە‌مڕۆ دادە‌نێن و ساڵانێكە‌ئە‌نجومە‌نی‌جیهانیی‌رۆژنامە‌نووسان كۆنوانسیۆنی‌ساڵانە‌ی‌خۆی بە‌بۆنە‌ی‌دە‌رچوون‌و وە‌شانی‌رێلە‌یشێن لە‌شاری‌ستراسبۆرگدا بە‌ڕێوە‌دە‌با. هە‌رچە‌ند كە‌رێلە‌یشێن حە‌فتا ساڵ توانی‌درێژەی بە‌وە‌شانی‌خۆی‌بدا.
بەڵام ئاخۆ شە‌پۆلە‌كانی‌بواری‌رۆژنامە‌گە‌ری، وە‌كوو بە‌شێكی‌گرینگ‌و كاریگە‌ریی‌بواری‌راگە‌یاندن و میدیا و گە‌یاندنی‌زانیاری‌كە‌بە‌دە‌سە‌ڵاتی‌چوارە‌م ناودێر كراوە، لە‌چ سە‌ردە‌م و بارودۆخێكدا گە‌یشتوونە‌تە‌نیشتمانی‌ئێمە‌كوردستان‌و لە‌چ هە‌لومە‌رج‌و بارودۆخێكدا بووە؟ كوردستان، كوردستانی‌داگیر و لە‌ت لە‌ت كراو كە‌هە‌میشە‌لە‌ژێر زە‌بری‌شە‌ڕ و ماڵوێرانی و داگیركاری و سە‌ركوت‌و كوشتاری‌داگیركە‌راندا بووە، چ كاتێك و چ سە‌ردە‌مێك پرس‌و مە‌سە‌لە‌‌فە‌رەە‌نگی‌ساسیی، جڤاكی و ئە‌دە‌بییە‌كانی‌بە‌شێوە‌یە‌كی نووسراو و لە‌شێوازی‌رۆژنامە و گۆڤار و حەفتەنامە و نامیلكە‌دا كە‌وتنە‌بە‌رباس‌و بڵاو كرانە‌وە؟ چ كە‌سانێك دە‌ستپێشخە‌ر‌و پێشە‌نگی‌ئە‌م كاروانە‌لە‌نووسین‌و پە‌یڤ و وشە‌‌و داهێنان بوون؟
بێگومان وە‌ڵامی‌ئە‌م پرسیارانە‌لە‌مێژووی‌كورددا روون و دیارن، چو‌نكە‌لاپە‌ڕە‌زێڕین و كە‌سك و پڕ لە‌داهێنانە‌كانی‌رۆژنامە‌گە‌ری و رۆشنبیریی‌كورد شاهێدی‌ئە‌وە‌مان بۆ دە‌دە‌ن كە‌رۆڵی‌پێشە‌نگ و رچە‌شكێنانە‌ی‌بنە‌ماڵە‌ی‌چالاك‌و رووناكبیر‌و نیشتمانپە‌روە‌ری‌بە‌درخانە‌كان، چ لە‌شێوازی‌خە‌باتی‌چە‌كداری، نە‌تە‌وە‌یی و سیاسیی‌كورد بۆ بە‌دستهێنانی‌مافە‌رە‌واكانی و چ لە‌شێوازی‌خە‌باتی‌فە‌رەە‌نگی و چاندی‌‌و رۆشنبیریدا، بۆ هەموو لایە‌ك روون و ئاشكران.
لە‌كۆتاییە‌كانی‌سە‌دە‌ی‌نۆزدە و پاش ئەو هەموو قۆناغە‌سە‌خت‌و ئە‌ستە‌مە‌ی‌كە‌بە‌سە‌ر نە‌تە‌وە‌كە‌مان لە‌باكووری‌كوردستاندا هات، پاش ئە‌وە‌ی‌هیچ دە‌رە‌تان و هە‌ل و دە‌رفە‌تێكی‌سیاسی و چالاكی و خە‌باتی‌چە‌كداری‌لە‌باكووری‌كوردستان لە‌ئارادا نە‌ما‌و دە‌وڵە‌تی‌عوسمانی‌بە‌هە‌موو شێوە‌یە‌ك سە‌ركوت و چە‌وساندنە‌وە و ژینۆسایدی‌نە‌تە‌وە‌یی‌كوردان و بە‌لاڕێدابردن و چە‌واشە‌كردنی‌خە‌باتی‌نە‌تە‌وە‌یی‌كوردانی‌تاقی‌كردە‌وە، ماڵبات‌و بنە‌ماڵە‌ی‌دڵسۆز و نیشتمانپە‌رە‌وە‌ری‌بە‌درخانە‌كان وە‌كوو بنە‌ماڵە‌یە‌كی‌ناودار و میرنشینێكی‌دە‌ڤە‌ری‌بۆتان كە‌وتنە‌بیری‌وە‌ڕێخستنی‌شێوازێكی‌تر لە‌خە‌باتی‌كورد، كە‌ئە‌ویش خە‌باتی‌فە‌رهە‌نگی و رۆژنامە‌وانی‌بوو. كە‌لە‌ئە‌نجامدا لە‌سە‌ر دە‌ستی‌رووناكبیر و ئە‌دیب‌و چالاكڤانی‌رۆژنامە‌گە‌ریی‌كوردی، ئەمیر مێقداد مێدحە‌ت بەدرخان لە 22ی ئاوریلی1898ی‌زایینیدا لە‌قاهێرە، پێتە‌ختی‌وڵاتی‌میسر، یەكەم رۆژنامە‌ی‌كوردی‌بە‌ناوی‌كوردستان دە‌ستی‌بە‌وە‌شان كرد.
ئەمیر مێقداد مێدحە‌ت بەدرخان:
مێقداد مێدحە‌ت بەدرخان، كوڕی‌ئە‌مین عە‌لی‌بە‌گ، توانی‌یە‌كە‌م بڵاڤۆكی‌كوردی لە 2ی بانەمەڕی 1277ی هەتاوی (22ی ئاوریلی1898)ی‌زایینی‌لە‌قاهێرە، پێتە‌ختی‌وڵاتی‌میسر‌و لە‌تاراوگە‌دا بە‌ناوی‌كوردستان (رۆژنامە‌ی‌كوردستان)و بە‌زمانی‌كوردی‌‌و زاراوە‌ی‌كرمانجیی سەروو و زمانی‌توركی‌بڵاو بكاتە‌وە. بە‌ستێن‌و بابە‌تە‌كانی‌كوردستان فە‌رهە‌نگی، ئەدەبی و پە‌روە‌ردە‌یی‌بوون و زیاتر لە‌وڵاتانی‌میسر، بریتانیا و یوگۆسلاویدا‌و بە‌شێوە‌ی‌دوو حەفتەنامە‌چاپ‌و بڵاو دە‌بۆوە. مێقداد بەسەر چەندین زمانی‌بیانی‌بۆ وێنە: فە‌رانسی، عە‌رە‌بی‌‌و توركی‌شارە‌زایە‌كی‌باشی‌هە‌بوو.
هە‌ڵبە‌ت لە‌سە‌ردە‌می‌شۆڕشی‌توركە‌گە‌نجە‌كاندا نووسینگە‌ی‌ئە‌م بڵاڤۆكە‌ئە‌گوازرێتە‌وە‌بۆ ئە‌ستە‌مبۆل و بە‌سە‌رنووسە‌ریی‌سورە‌یا بەدرخان بە‌گ بڵاو دە‌بێتە‌وە.
چاپ و بڵاوبوونە‌وە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستان هەتا ساڵی1918 درێژە‌ی‌دە‌بێ. خاڵێك كە‌لە‌بارە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستانە‌وە‌نابێ‌لە‌بیر بكرێ و جێگای‌بایە‌خە، ئە‌مە‌یە‌كە‌چاپخانە‌ی‌ئە‌و رۆژنامە‌یە‌چاپخانە‌یە‌ك بووە‌بە‌ناوی‌چاپخانە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستان كە‌لە‌قاهێرە‌بووە. بێگومان دە‌بێ‌یە‌كە‌مین چاپخانە‌ی‌كوردیش هە‌ر بە‌چاپخانە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستان كە‌لە‌لایە‌ن مێقداد مێدحە‌ت بە‌درخانە‌وە‌بنیات نراوە‌لە‌قە‌ڵە‌م بدە‌ین. سە‌رچاوە‌ی‌ئە‌م خاڵە‌گرینگە‌ش لە‌بابە‌تێك دایە‌كە‌لە‌ژمارە4و 5 خودی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستاندا چاپ بووە.
جەلادەت ئەمین بەدرخان (1893 ـ 1951):
دیپلۆمات، سیاسە‌تڤان، نووسە‌ر، زمانناس و رۆژنامە‌نووس، جەلادەت ئەمین عە‌لی‌بە‌درخان، بە‌پێی‌زانیاریی‌سە‌رچاوە‌كوردییە‌كان لە‌دە‌وروبە‌ری‌شاری‌ئە‌ستە‌مبۆڵی‌توركیە‌لە‌دایك بووە، هە‌رچە‌ند ئێنسكلۆپیدیای‌بریتانیا ناوبراو بە‌لە‌دایكبووی‌ماكتالای‌سووریە‌دە‌زانێ. جەلادەت، مامۆستای‌حقووقی‌زانستگای‌ئە‌ستە‌مبۆڵی‌توركیە‌بوو و توانی‌خوێندنی‌خۆی‌لە‌مونیخ تە‌واو بكات و ئاشنایی‌تە‌واوی‌بە‌سەر چەندین زمانی‌وە‌ك: عە‌رە‌بی، رووسی، ئاڵمانی و فە‌رە‌نسیدا‌هە‌بووە. جەلادەت بەدرخان لە‌ساڵی1923ی‌زایینی‌كاتێك كە‌كە‌مالیستە‌توركە‌كان حكوومە‌تی‌كۆماریی‌توركیە‌یان راگە‌یاند، توركیە‌ی‌بە‌جێهێشت‌و رووی‌كردە‌وڵاتی‌میسر. لە1927دا لە‌كۆنفرانسی‌نە‌تە‌وە‌یی‌كورد لە‌بە‌یرووت، كۆمیتە‌یە‌ك بە‌ناوی‌خۆیبوون بۆ هاوئاهە‌نگ كردن‌و رێكخستنی‌بزووتنە‌وە‌ی‌كوردە‌كان پێكهات. جەلادەت بەدرخان وەك سە‌رۆكی‌ئە‌و كومیتە‌یە‌هە‌ڵبژێردرا. ناوبراو 3 ساڵ دواتر لەگەڵ پرسی‌سە‌ربە‌خۆیی و ئازادیی‌بزووتنە‌وە‌ی‌كوردانی‌هە‌رێمی‌ئاگری‌لە‌توركیە‌بە‌ناوی‌كۆماری‌ئارارات بە‌رە‌‌وروو بۆوە.
ناوبراو دوای‌شكستی‌بزووتنە‌وە‌ی‌ئارارات رۆیشتە‌ئێران. رە‌زاشای‌پە‌هلە‌وی، شای‌ئێران دە‌یهە‌ویست جەلادەت ناچار بكات كە‌لە‌ناو بزووتنە‌وە‌ی‌كوردە‌كانی‌ئێراندا بمێنێتە‌وە و پێشنیاری‌كۆنسوولیشی‌پێكرد بەڵام ناوبراو كاتێ‌زانی‌ناتوانێ‌ناوبژیوانی‌بكات بە‌زۆر لە‌وڵات وە‌دە‌ركە‌وت.
پاشان رووی‌كردە‌عێراق، بەڵام بریتانیاییە‌كان رازی‌بە‌مانە‌وە‌ی‌ئە‌و لە‌عێراق نە‌بوون و لە‌ئە‌نجامدا ساڵی1931 روویكردە‌سووریە، واتە‌ئەو شوێنێك كە‌دوو دە‌یە‌ی‌ئاخری‌ژیانی‌تێیدا‌و لە‌تاراوگە‌دا تێپە‌ڕاندبوو. دوای‌شكستی‌بزووتنە‌وە‌ی‌نە‌تە‌وە‌یی‌كورد لە‌توركیە، ئێران‌و عێراق، جەلادەت هۆگریی‌خۆی‌بە‌فە‌رهە‌نگ و زمانی‌كوردی‌دە‌رخست، جەلادەت لە‌ماوە‌ی‌ساڵانی1932 ـ 1935ی‌زایینیدا گۆڤاری‌هاواری‌لە‌سووریە‌بە‌زمانە‌كانی: فە‌ڕە‌نسی و كوردی‌بڵاو كردە‌وە. گۆڤاری‌هاوار لە‌ماوە‌ی‌چە‌ند ساڵ دە‌رچوونیدا یارمە‌تی‌‌و هاریكاریە‌كی‌بە‌چاوی‌بە‌ئە‌دە‌بیاتی‌فولكلۆر‌و تێكستی نە‌نووسراوی‌كوردی كرد.
جەلادەت بەدرخان لەو ماوە‌یە‌دا توانی‌ئە‌لف‌و بێی‌كوردی‌بە‌پیتی‌لاتین ئامادە‌بكات‌و رێزمانێكی‌پێوە‌ری و بنە‌مایی‌بۆ زمانی‌كوردی‌دابڕێژێ. جەلادەت لە‌ماوە‌ی‌ژیانیدا لەگەڵ براكە‌ی‌كامە‌ران بەدرخان، توانی بڵاوكراوە‌گە‌لێكی‌وە‌كوو: هاوار، رووناهی، رۆژانۆ و ئە‌ستێر چاپ‌و بڵاو بكە‌نە‌وە. جەلادەت ساڵی1935 لەگەڵ رە‌وشە‌ن بەدرخان زە‌ماوە‌ندی‌كرد. بە‌رهە‌می‌ئە‌و ژیانە‌دوو منداڵە‌بە‌ناوە‌كانی: جە‌مشید و سینەم خان. جەلادەت لە‌ماوە‌ی‌ساڵانی‌كۆتایی‌ژیانیدا تووشی‌زۆر گرفتی‌تاقە‌ت پڕووكێنی‌نە‌داری و ئابووری‌هاتووە‌‌و رووی‌كردۆتە‌كاری‌وە‌رزێڕی. هەتا ئە‌وە‌ی‌كە‌لە‌مانگی‌جوولای1951دا نە‌خۆشی‌بڕستی‌لێ‌دە‌بڕێ و كۆچی‌دوایی‌دە‌كات. جەلادەت چەندین كتێبی‌لە‌بواری‌مێژووی‌كوردستان و چە‌ند فە‌رەە‌نگێكی‌كوردی‌ـ فە‌ڕە‌نسی‌نووسیوە.
كامەران بەدرخان:
كامەران بەدرخان، كوڕی‌ئە‌مین عە‌لی‌بە‌گ، شاعێر، وشە‌ناس، ئە‌دیب و مێژوونووسی‌كورد، لە‌بناغە‌دانە‌رانی‌رۆژنامە‌نووسیی‌كوردە‌كە‌لە‌ماوە‌ی‌ژیانیدا چەندین گۆڤاری‌بە چاپ گە‌یاندووە. لە‌ساڵی1950ی‌زایینیدا كامەران بەدرخان توانی‌لقی‌زمان‌‌و ئە‌دە‌بی‌كوردی‌لە‌زانستگای‌سووربۆنی‌فە‌رانسە‌بكاتە‌وە و خۆیشی‌لە‌وێ‌وانە‌ی‌دە‌گوتە‌وە. ساڵی1943 تا 1946 بڵاوكراوە‌ی‌رۆژانۆی‌بە‌زمانی‌كوردی و فە‌رە‌نسی و بە‌پێتی‌لاتین چاپ‌و بڵاو كردە‌وە.
ناوبراو لە‌سووریە‌دا بڵاوكراوە‌كانی‌ئە‌ستێر‌و رووناهی‌ی چاپ كرد‌و لە‌بڵاڤۆكی‌كوردستاندا هاوكارییەكی زۆری براكە‌ی‌خۆی، مێقداد مێدحە‌ت بە‌درخانی‌كرد.
ئەمیر سورەیا بەدرخان:
ئەمیر سورەیا، كوڕی‌ئە‌مین بە‌گ بە‌درخانە. ناوبراو لەو كە‌سانە‌یە‌كە‌لە‌دە‌ركردنی‌رێككە‌وتننامە‌ی‌سێڤە‌ردا رۆڵێكی‌بە‌رچاوی‌هە‌بوو. بە‌وتە‌ی‌دانە‌ری‌مێژووی‌ناودارانی‌كورد ئەمیر سورەیا، رێكخە‌ری‌سیاسیی‌مێژووی‌كوردستان بووە. ئەمیر سورەیا، خوێندنی‌لە‌ئە‌ستە‌مبۆڵ تە‌واو كرد‌و هە‌ر لە‌وێش رۆژنامە‌ی‌كوردستانی‌بە‌زمانی‌كوردی‌‌و توركی‌چاپ‌و بڵاو دە‌كردە‌وە. ئەمیر سورەیا، شارزاییە‌كی‌تە‌واوی‌لە‌زمانە‌كانی: فە‌رە‌نسی، عە‌رە‌بی، فارسی‌‌و توركیدا هەبووە. ئەمیر سورەیا، گۆڤاری‌ژینی‌لە‌قاهێرە‌بە‌شێوە‌ی‌دوو حەفتەنامە‌‌و بە‌زمانە‌كانی: كوردی، توركی‌‌و عە‌رە‌بی‌چاپ‌و بڵاو دە‌كردە‌وە. كە‌گوایە‌ئە‌و گۆڤارە‌درێژە‌ی‌رۆژنامە‌ی‌كوردستان بووە.
بێگومان بنە‌ماڵە‌ی‌بە‌درخان لەو نموونە‌بنە‌ماڵە‌بە‌ناوبانگانە‌ی‌كوردانن‌كە‌هە‌م لە‌بواری‌سیاسی‌‌و هە‌م لە‌بواری‌فە‌رهە‌نگیدا چالاك بوون و لە‌پە‌نای‌خە‌باتی‌سیاسیی‌خۆیاندا روویان كردۆتە‌چالاكی‌‌و خە‌باتی‌فە‌رهە‌نگیش و بە‌چاپی‌گۆڤار و رۆژنامە، خزمتێكی‌بە‌نرخ و گرینگیان بە‌نە‌تە‌وە‌ی‌كورد كردووە. هە‌وڵ و چالاكییە‌كانی‌ئە‌و بنە‌ماڵە‌یە‌لە‌راستای‌پە‌رە‌پێدانی‌كولتور‌و چالاكیی‌سیاسیی‌كورددا، بۆتە‌یە‌كێك لە‌هۆكارە‌گرینگە‌كانی‌سە‌رهە‌ڵدانی‌ئە‌ندێشە‌‌و بیری‌ناسیۆنالیزمی‌كوردی‌لە‌كوردستان‌و فۆرم و قە‌وارە‌ی‌نوێی‌پێ‌بە‌خشیوە و هەتا هەتایە رۆڵی ئەو بنەماڵیە كە وەك ئەستێرەی درەوشاوەی رۆژنامەگەریی كوردی دەدرەوشێتەوە، لەبیر ناكرێ. ئێستا پاش 113 ساڵ بەسەر دەرچوونی یەكەم رۆژنامەی كوردی كە وەك رۆژی رۆژنامەنووسیی كوردی ناودێر كراوە، لە كوردستانی عێراق كە بە بەهەشتی رۆژنامەنووسیی رۆژهەڵات ناوبانگی دەركردوە، گەشە و بەرەو پێشڤەچوونێكی بەرچاوی بینیوە وپێگەی تایبەتی خۆی هەیە.
داهاتووی نادیاری رۆژنامەنووسیی كوردی لە كوردستانی ئێران:
لە كوردستانی ئێران بە هۆی زەبر و زەنگ و سەركوتی رۆژنامەنووسان و داخستنی زۆربەی گۆڤار و رۆژنامە و حەفتەنامە كوردییەكان هیچ دەرەتانێك بۆ نووسین و چاپ و وەشان نەماوەتەوە.
ئەو شەپۆلە بەرینە لە رۆژنامەگەریی مۆدێڕن لە ناوەڕاستی دەیەی 70وە دەستی پێكردبوو، توانی ببێتە هۆی سەرهەڵدانی چەندین حەفتەنامە، دوو حەفتەناتمە و گۆڤار و نامیلكەی جۆراوجۆر لە كوردستانی ئێران و تەكان و گیان و گوڕێكی تر كرا بە بەر رەوتی رۆژنامەنووسیی كوردیدا.
بەڵام ئەم رەوتە زۆری نەخایاند و لە كاتێكدا بەرو ئەوە هەنگاوی دەنا كە شوناس، پێناسە و فۆرمی تایبەت بە خۆی بگرێت، لەگەڵ هاتنی دەسەڵاتی مەحموود ئەحمەدی نژاد زەبر و زەنگ و داخستنی رۆژنامە و حەفتەنامەكان دەستی پێكرد، دەستەی نووسەران و ستافی كارا و چالاكانی بیاڤی چاپەمەنیی كورد دەستبەسەر و رەوانەی زیندان كران. لە ساڵی 1383ەوە هەتا ساڵی 1388 لە ماوەی ئەو 5 ساڵەدا دژوار و ئەستەمیترین قۆناغ بووە بۆ رۆژنامەنووسانی كورد لە كوردستانی ئێران. چونكە لە ئاستی ئێراندا كوردستان پتر لە هەموو ناوچەكانی رۆژنامەنووسی زیندانیی هەبووە و زیاتر لە 10 رۆژنامەنووسی كورد لە زیندانەكان بوون و تەنانەت حوكمی ئیعدامیشیان بۆ بڕایەوە. ئێستاش محەممەد سدیق كەبوودوەند و عەدنان حەسەنپوور دوو رۆژنامەنووسی كورد بە پێشینەترین رۆژنامەنووسی زیندانی ئێران كە هێشتا لە زیندان دان.
لە كاتێكدا یادی سەد و چوارد‌ە‌یه‌مین ساڵرۆِژی رۆژنامەگەریی كوردی دەكەینەوە رەوشی رۆژنامەگەری لە كوردستانی ئێران بە ئاقارێكی ناڕووندا تێدەپەڕێ‌و رۆژنامەكان داخراون، دەرتان و دەرفەتەكان رەویونەتەوە و نائومێدی و بێ‌هێوایی باڵی بەسەر دۆخی رۆژنامەنووسیدا كێشاوە و زەبر و زەنگ بەردەوامە.
