شەماڵ تەرغیبی
٤٢ ساڵ پاش بە ناو ریفراندۆمی كۆماری ئیسلامی لە ١٠ی خاكەلێوەی ١٣٥٨دا، هێشتا هەڵدەگرێ زیاتری لەسەر بنووسرێ و لە گۆشەنیگای جیاوازەوە و بە هەڵدانەوەی بەڵگە مێژوویییەكان پتر تاوتوێ بكرێ. بەناو ڕێفراندۆمێک كە لە ڕۆژێکی وەک ئەمڕۆدا ئاكامە سەیر و سەمەرەكەی ڕاگەیەندرا و تازە بە دەسەڵاتگەیشتووانی تاران، ڕۆژی ڕاگەیاندنی ئاكامە دەستكاریكراوەكانی خۆیان ناو نا ڕۆژی "كۆماری ئیسلامی".
ڕێفراندۆمێكی چەواشەكارانە
لە بەناو ڕێفراندۆمێكدا كە لە ١٠ی خاكەلێوەی ٥٨ بەڕێوە چوو، لە بەرگەی دەنگدانەكاندا تەنیا دوو بژاردە نووسرابوون، ڕێژیمی پاشایەتی یان ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی. ل ەبەرگەی دەنگدانەكاندا، نە ناوی چەندین سیستمی سیاسیی باو یان دێموكراتیكی جیهان نووسرابوو و نە ئیزن بە دەنگدەر دەدرا كە خۆی سیستمێكی دڵخواز بنووسێ، بەڵكوو دەبوو یان ڕێژیمێک هەڵبژێرێ كە پاش چەندین دەیە قوربانیدان، تازە لێی ڕزگار ببوو یان ڕێژیمێک هەڵبژێرێ كە نەیدەناسی و تاقی نەكردبووەوە.
لەلایەكی دیكەشەوە لە كەشوهەوای ئەو سەردەمی ئێراندا، ئیدئۆلۆژییە ئینقلابییەكان هەموو بوارەكانیان پاوان كردبوو و ئەوەی بوونی نەبوو، ڕۆحی دیالۆگی ئازادانە و لۆژیكی لێكتێگەیشتن و كولتووری پێكەوەهەڵكردن بوو. ئەوە كە لە جیهاندا باوە، كاتێک لە وڵاتێكدا بڕیار بێ لەسەر سیستمی سیاسیی ڕێفراندۆم بكرێ، پیشتر خەڵك نوێنەرانی خۆیان بۆ مەجلیسی دامەزرێنەر یان مەجلیسی داڕیژەری یاسای بنەڕەتی هەڵدەبژێرن تا بژاردەكان كە شارەزایی زیاتریان لە یاسا و مافەكان هەیە، پاش دیالۆگێكی چڕوپڕ و هەڵسەنگاندن و تاوتوێی وردی بوارە یاسایییەكان، سیستمێک یان چەند سیستم پێشنیار بكەن كە بكەوێتە ڕاپرسیی گشتییەوە و لەو قۆناخەشدا لانیكەم ماوەیەكی زۆری زەمەنی دیاری دەكرێ تا بیروڕای گشتی ئەو وڵاتە بە وشیاری و ئاگایییەوە بچنە سەر سندووقەكانی دەنگدان.
بەڵام ڕێفراندۆمی ١٠ی خاكەلێوەی ڕێژیمی تازە بە دەسەڵاتگەیشتووی كۆماری ئیسلامی، لە هەلومەرجێكدا بەڕێوە چوو كە تاریكی باڵی بە سەر وڵاتدا كێشابوو، بژاردەكان یان دەكوژران یان هەڵدەهاتن و ئەگەرچی هێشتا مابوو سەردەمی سانسۆری حكوومەتی دەست پێ بكا، بەڵام هەم خودسانسۆری هەبوو هەم ترسی مەرگ لە ڕوخساری تۆقیوی چاپەمەنی و ڕاگەیەنە گشتییەكانی لایەنە جیاجیاكان و بەتایبەت جیابیران ڕەنگی دابووەوە.
خومەینی، ڕێبەری ڕێژیم ڕایگەیاندبوو كە "كۆماری ئیسلامی بەڵێ، یانی ئیسلام بەڵێ و كۆماری ئیسلامی نا، یانی ئیسلام نا" و بە سەرنجدان بەو ڕاستییەش كە لەو سەردەمەدا هێشتا خەڵكی مەزهەبی ئێران نەیاندەزانی قسەكردن بە ناوی ئیسلامەوە تەنیا دەمامكێكە بۆ دەسەڵاتە سەدەنێوەڕاستی و پاوانخوازانەكەیان، كەوابوو روونە وەها ئیدیعایەک لەلایەن خومەینییەوە چ كاریگەرییەكی فریودەرانەی هەبوو.
چۆنییەتی بەڕێوەچوونی ئەو بەناو ڕێفراندۆمە لەلایەک و ڕاگەیاندنی ئاكامێكی سەیر و سەمەرە لەلایەكی دیكە، دەرخەری رووی چەواشەكارانەی ئەو بەناو ڕێفراندۆمەن.
هەڵوێستی مێژوویی و حەکیمانەی حیزبی دێموكرات
لە وەها هەلومەرجێكدا كە تازە بەدەسەڵاتگەیشتووان لە تاران هەوڵیان دەدا بە كەڵكی نابەجێ لە بیروباوەڕی مەزهەبی خەڵک و بوونی كەشوهەوایەكی توندئاژۆ و بە فێڵ و تەڵەكەی جۆراوجۆر، ڕێژیمی دڵخوازی خۆیان بەسەر وڵاتدا بسەپێنن، خەڵكی كوردستان خاوەنی چەندین دەیە ئەزموونی خەبات بوون و لەباری سیاسییەوە هەم خاوەنی حیزبی پێشڕەو و دێموكرات بوون و هەم خاوەنی داخوازیگەلێكی نەتەوەیی ـ دێموكراتیک؛ هەر بۆیە بە پیر بانگەوازی بایكۆتی بەناو ڕێفراندۆمی دیاریكردنی نیزامەوە چوون و بەتێكڕا شانازییەكی مێژوویی دیكەیان خستە سەر مێژووی پڕشانازیی خۆیان.
حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران لە چەند ڕۆژ پێش ١٠ی خاكەلێوەوە، چەندین هەیئەتی پایەبەرزی ناردە تاران تا هەم زیاتر شارەزای ڕوانگەی تازە بەدەسەڵاتگەیشتووان لەهەمبەر پرسی كورد و درانی خودموختاری بە خەڵكی كوردستان بێ و هەم دێموكراتبوون یان دێموكرات‌نەبوونیان هەڵسەنگێنێ كە لە ئاكامدا بەدەركردنی راگەیەندراوێك، بەناو دیاریكردنی ڕێفراندۆمی نیزامی بایكۆت كرد.
٤٢ساڵ پاش ریفراندۆمێكی چەواشەكارانە
لە ١٢ی خاكەلێوەی ٥٨دا، براوەبوونی سیستمێک بەناوی "كۆماری ئیسلامی" ڕاگەیەنرا كە ئەو سیستمە ئێستا ٤٢ ساڵە هەموو بوارە تاكەكەسی و گشتییەكانی ئێرانی پاوان كردووە و دەستی بەسەر هەموو سامانەكانی وڵاتدا گرتووە و تادێ رەوتی سەركوتی خەڵک و لە زیندان پەستاوتنی هەر دەنگێكی جیابیر توندتر دەكا.
"كۆماری ئیسلامییەك" كە دواتر یاسای بنەڕەتییەكەی لەسەر بنەماگەلێكی پێكناكۆك داڕێژرا، هەڵبەت بەو تێبینییەوە كە لە كۆتاییدا بەپێی سیستمی ویلایەتیی فەقیهـ دارێژراوە و لە چەند دەیەی ڕابردوودا بۆ لابردنی تەمتومانی هەر چەشنە بێدەسەڵاتییەكی خەڵک لە بەرامبەر سیستمی ویلایەتیی فەقیهدا، چەمكی ویلایەتیی موتڵەقەی فەقیهیشیان هێنایە ئاراوە.
٤٢ساڵ پاش ١٢ی خاكەلێوەی ٥٨، هێشتا لەنێو خودی نیزامی كۆماری ئیسلامیدا، ئەگەر لەسەر دەسەڵاتێكی بەتاڵیش بێ، بۆچوون و بەو پێیەش هەڵسووكەوتی ناڕوون و زۆرجار پێكدژ لەگۆڕێدایە، بەجۆرێک كەسانێک، ڕەوتی پاوانكردنی هەموو دەسەڵاتەكان لە دەست وەلی فەقیهـ و ئۆرگانە ئینتیسابییەكان بە لادان لە یاسای بنەڕەتی دەزانن و كەسانێكیش وەها ڕەوتێک ڕاست بە دابەزاندنی یاسای بنەڕەتی كۆماری ئیسلامی لەقەڵەم دەدەن. هەنووكە جگە لە خەڵكی كوردستان، خەڵكی ناوچەكانی دیكەی ئێرانیش و لەوانە نەتەوە ژێردەستەكانی دیكە و تەنانەت بەشێكی زۆر لە توێژی مەزهەبی ئێران بەو کەتوارە دەزانن کە لەگەڵ سیستمێكدا بەرەوڕوون كە نە كۆمارییە و نە ئیسلامییە.
