جەلیل ئازادیخواز
یادی ٧٥ ساڵەی حیزبی دێموكراتی كوردستان، ئاماژەیە بۆ مێژووی خەبات و بزووتنەوەی گەلێكی داگیركراو، كە لەم مێژووە بڵندەدا، بە دەیان جار دوچاری قەیران و نووچ بووە.
بزووتنەوەیەكی نیشتمانیی ڕزگاریخوازی دێموكراتیك، كە حیزبی دێموكرات وەك فاكتەری چالاك و سەرەكیی ئەم بزووتنەوەیە هەڵگری گوتاری ڕزگاری و پەڕینەوە بووە لە هەموو قەیرانەكان و هەوڵ بۆ ڕزگاری یەكجاری.
هەر لە سەرەتای دروستبوونی حیزبەوە، بزووتنەوەی كورد پێی نایە قۆناغێكی تازە لە بوون و پێناسە و ڕۆنانی بنەمایی و فكری و نیشتمانییەكانی خۆی. دەرچوون لە بازنەی وردەكولتوور و سازدانی وێژمانی نەتەوەیی و نیشتمانیی ئەم بزووتنەوە، گەیشتە ئاستێكی گرینگی وەها سیاسی كە دەكرێت بڵێین: "لە مێژووی نوێی كورددا بێوێنە بوو." یەكەم جار بوو كورد و بزووتنەوەكەی لە فۆرمی دەوڵەتی نیشتمانیدا خۆی نمایش دەكرد و لە ئاستی قوربانییەكی دەنگ نەبیستراوەوە، بووە كاراكتەرێكی چالاكی سیاسی كە لە كۆی هاوکێشە سیاسییەكانی ئێران و ناوچەدا شوێن و ڕۆڵی تایبەت و دیاریكراوی خۆی هەبێت. ئەم سەردەمە دەتوانین بڵێین، سەردەمێكە كە كورد تا ڕادەیەك لە پاڵەپەستۆی دەرپەڕاندنی لە مێژوو ڕزگاری دەبێت؛ یا باشترە بڵێین كۆمار توانی هەموو كورد بێنێتەوە ناو مێژووی هەنووكەی دەڤەرەكە و جیهان. سڕینەوەی كورد لە ڕێگای بە خێڵ كردن و مەودانەدانی بە بیچمگیری یەكەیەكی سیاسی كوردیی، كە هاوسۆزیی گشتی پاڵپشتی بكات و بە جۆرێ وانوێنەوە و نوێنەری ئیرادەی گشتی نەتەوە بێت. پرۆژەی دێرین و هەنووكە و داهاتووی داگیركەرانی كوردستان بووە و هەیە. كۆمار ئەم پرۆسەیەی تێكشکاند و توانی ئیرادەی گشتیی گەل و هاوسۆزیی كۆی نەتەوە و نوێنەرایەتی بەرجەستە بكاتەوە.
دانانی بنەماكانی گوتاری نەتەوەیی و بەرجەستەكردنەوەی هێما و بەها گشتییە نیشتمانییەکان لەم سەردەمەدا چەسپان. كورد توانی هەم پێناسەی نەتەوەیی خۆی بكات و هەم لە ئاست ڕۆنانی گوتاری نەتەوە و نەتەوەی مۆدێڕن، پرۆژە و پلانی دیاریكراوی خۆی هەبێت و تا ڕادەیەك بیباتە پێشەوە. بەداخەوە تەمەنی كورتی كۆمار و بەڕێوەبەرایەتی حیزبی دێموكرات كۆی ئەم پرۆژانەی ڕاگرت و بزووتنەوەی كوردستان و كۆی هێزە سیاسییەكانی كوردی دوچاری قەیرانی جیددی و نسكۆ و کارەساتی ترسناک کرد. كاریگەرییەكانی ڕووخانی كۆمار و سەركوتی حیزب هێندە نەبوو، كە خۆرهەڵات و كۆمارەكەی لەدەست بدات و ببڕێتەوە.
دۆخی داگیركاریی پێشوو مەبەستی سڕینەوەی نەتەوەی کورد بوو. پرۆژەی ناسیۆنالیزمی ئێران بۆ یەكسانكردنی ناسنامەی كورد بە خۆی و لە ڕێگای بە فارسكردنی بەها و هێما و كۆی مێژوو و هەموو ئەفسانە و ئۆستوورەكانی كوردەوە، لە یەك مانادا بە لەناوبردنی ویژدانی گشتیی كورد و كوودتای فەرهەنگییەوە نیازی وابوو بۆ هەمیشە خەیاڵی شڵەژاوی خۆی لە كورد ئاسوودە بکات. بە باوەڕی من، ئەم پرۆژە ئامادەكراوە تەنیا لە لایەن باڵی دەسەڵاتداری ناسیۆنالیزمی ئێران و خۆلیبراڵ خوێنییە فەرمانڕەواکانیەوە جێبەجێ نەدەكرا؛ بەڵكوو پرۆژەیەكی هەمەلایەنەی سیاسی، كولتووری و كۆمەڵایەتی بوو، كە كۆی ناسیۆنالیزمی ئێرانی لە چەپی چەپەوە بۆ ڕاستی ڕاست ئەرك و بەرپرسیارێتی بەئەنجام گەیاندنی لە ئەستۆ گرتبوو. وەك ئێستاكە بە ئاشكراتر ئەم پرۆژەیە ڕێبەری دەكەن.
ڕێژیم بە وەگەڕخستنی ماشێنی پڕوپاگاندە و هەموو میدیای خۆی و هێنانە مەیدانی نووسەرانی ئەلینەی كورد و مینبەرەكانی خۆی و ناسیۆنالیزمی ئێرانی، قەبارەیەكی گەورە و فراوانی لە زەین و یادەوەری و یادەوەریی مێژوویی كوردی داگیركرد. ئاریایی و ئێرانیبوون و هەموو ڕەوایەتەكانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی، وا تەشەنەیان كرد نەك هەر جوگرافیای خۆرهەڵات و جەماوەری ئاسایی خۆرهەڵاتی گرتەوە، بەڵكوو كۆی كوردستانی بە جۆری خستە ژێرگاریگەریی خۆی و زۆر نووسەر و ڕووناكبیری كوردی لە دەرەوەی خۆرهەڵاتیشدا بە هەڵەدا برد و كورد و ئێرانی بوونیان یەكسان دەبینی و دەزانی. هەر چەند دەبێ بڵێین؛ مانا ڕاستیەكەی ئێرانی بوون واتە فارسبوون.
ئاسێمیلاسیۆنی سپی، قوژبن بە قوژبنی ژیانی كوردی لە خۆرهەڵاتدا كردبووە ئامانجی خۆی و هەموو كولتووری كوردیی بە ئارامی دەسڕیەوە و بەها و باوەڕ و كولتووری كوردی بە ناشیرین و شوانكارەیی و دواكەوتوو دەناساند و بەها و نموونە و ڕەوایەتەكانی خۆی جێگیر دەكرد. ئەم نۆرمە لە سیاسەت و ڕەفتاری سیاسی لە ڕاستیدا میراتی ناسیۆنالیزمی دێرینەخواز و ئەفسانەچەقی ئێرانییە، كە بۆ بەشێك لە چەپ و هەندێك چەپی ئێرانی تا هەنووكەش بەجێ ماوە. بە باوەڕی من ئەم میراتە تەنیا لە ڕێگای گواستنەوە و زەمەن و بۆ ماوەییەوە نەگەیشتووەتە دەست ئەم جۆرە بەناو چەپانە. بەڵكوو كۆی ناسیۆنالیزمی ئێران بە هەموو باڵەكانیەوە خۆیان بەشێك بوون لە داڕێژەران و ئەندازیارانی ئەم پرۆژەیە. بە نموونە دەتوانین سەیرێكی حیزبی توودەی ئێران بكەین. لە سەردەمی كۆمار و دوای كۆمار و تا دەورانی خومەینی، حیزبی توودە بە هەموو هێز و هێژمۆنیی خۆیەوە هەوڵی دەدا كۆمار و كۆی پێكهاتەی كۆمار و دەسەڵات و دەوڵەتی كوردستان بكاتە پاشكۆی خۆی و لە دەسەڵات و توانایی و هێزی جەماوەریی و جێبەجێكاریی كەم كاتەوە. بە مامەڵەیەكی كەمگرتنانەوە، هەمیشە هەوڵی دەدا كۆماری ئازەربایجان گەورەتر و بەرجەستەتر كاتەوە و لانسەكردنی ئەم كۆمارە و هەوڵی توودە بۆ كەمكردنەوەی كۆماری كوردستان ڕوونە. قەبارەی هاوكاری و بەشداری و دیفاعی توودە و ڕووناكبیرانی ئەو سەردەمە لە ئازەربایجان بە بەرجەستەیی دیارە و ئەم ڕاستیەمان بۆ زەق دەكاتەوە. ئەم دۆخە جیاوازە لە مامەڵەی شۆرەوی و كۆماری ئازەربایجان لەگەڵ کوردستان، ئەوە مەلەفی تایبەتیی خۆی هەیە.
توودە تەنیا ئەوكات و ساتە حیزب و بزووتنەوەی كوردی پەسەندبوو، كە لە چوارچێوەی پێناسە بەناو تیۆریكەكانی ئەودا بگونجایە.
كۆی ئەو پێناسانەش بارگاون بە ناسیونالیزمێكی شوێنیستی فارسی. بەرئەنجامی ئەم خوێندنەوە شتێك نەبوو جگە ئەوەی لە باشترین دۆخدا حیزب ببێتە سەنگەرشكێنی ویستەكانی حیزبی توودە. ئەمە لە ڕواڵەتدا لە چوارچێوەی خوێندنەوەی سوسیالیزمی بەڕاستی بوو و لە پەیوەندی نێوان دوو ڕەوتی چەپدا دەبینرا. بەڵام لە واقعدا بۆسەیەكی هزری و هەڵدێر بوو، كە حیزبی لە هەموو پێكهاتە بنەمایی و بونیادیەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریی كوردستان خاڵی دەكردەوە.
بیرمان نەچێت ناسیۆنالیزمی (كورد زۆرتر فۆرمی بزاوتێكی دژە كۆلۆنیالیستی هەیەو بووە ) ئەگەرچی بەڕێوەبەرانیشی ئاگا بەم هەناوڕۆنانە تیوریكە نەبووبن _جگە لە قاسملوو_.
چوونكە ئەم ناسیونالیزمە زۆرتر هەوڵی ڕەخسانی گیانی نیشتمانی و بوونێكی نیشتمانیی بووە، تا ناسیونالیزمێكی توندئاژۆی قەوم چەقی زمان مەكۆ. ڕاستە سەربەستی بڕیار و سەربەخۆیی سیاسی مەرجی هەرەسەرەكی و بوونیادی حیزبە، بەڵام پێم وانییە قاسملوو تەنیا لەم سۆنگەیەوە حیزبی لە هێژمۆنی توودە و وێژمانی چەپی شۆفینیزمی ئێران قوتار كردبێ. ئەو دەبێ وردتر لە مەسەلەكە ڕامابێت. ئەویش ئەوەیە ویستی حیزب بكاتە مێكانیزمی گۆڕینی سەرلەبەری ئەو ئایدیایە و بەڕۆنانی هزری نەتەوەیی و نیشتمانی هەوڵی دا كۆی پەیوەندییە خوێنی و خێڵی و هۆییەكان بگوازێتەوە بۆ پەیوەندیەكی نیشتمانی، كە تا ئەو چركەش و ئێستاش كاری پێویستی لە سەر نەکراوە. سەرکردایەتی ئەو دەمی حیزب توانی هەم هەناوی پرۆژەی ناسیۆنالیزمی سەرەڕۆ و شۆڤێنی ئێرانی دەرک بکات و هەم لە ئاستی پێویستیی سەردەمەکدا پرۆژەی بەرەنگاری بۆ دەستەبەر بکات. زیندووکردنەوەی مانا زەینی و دیدەییەکانی کورد و هەستیارکردنی ویژدانی گشتیی کوردبوون و ڕۆحی میژوویی ئەو رۆنانە مەزنانە بوون کە لەم بابەتەدا دەبینران.
ـ دابڕینی حیزب لە هەموو پەیوەندیەک وهێژمۆنییەکی دەرەوەی دەسەڵات و گوتاری حیزب و ویستی بزاوتی کوردستان لەو زەمەنەدا.
ـ هەستکردن بە پرۆژەی سڕینەوەی نەرمی کورد و بە ئێرانی کردنی کۆی مێژوو و کولتوری کوردیی و سڕینەوەی ناسنامەی کوردی
ـ هەوڵدان بۆ گۆڕین وگواستنەوەی کۆی پەیوەندیەکان لە هۆز و خێڵ و خوێن و سەبەبە و بنەماڵەوە بۆ پەیوەندیەکی نیشتمانی. حیزب وەک ئامرازی گەڵاڵە و ڕێکخستنی ئەم پەیوەندیە ئەرکی سیاسی و مێژووی خۆی خستە ڕۆژەڤەوە.
ـ هەوڵی سازدان و ڕۆنانی وێژمانێکی نیشتمانی و نەتەوەیی کە کۆماری کوردستان و بزووتنەوەی کورد بەگشتی هەوڵی دەستنیشانکردن و دانانی هێڵە گشیەکانی دابوو.
هەر چوار خاڵی ئاماژە بۆ کراو پرۆژەیەکی شیاوی پەڕینەوە لە قەیران و نسکۆی پاش ڕووخانی کۆمار بوون کە توانیان وڵامی تا ڕادەیەک شیاو و گونجاوی پێداویستیەکانی بزووتنەوەی کوردستان بدەنەوە، بەپێی سەردەم، جۆری خەبات و ئارایشتی جیهانی و هەرێمیی هێزە سیاسیەکانی ئەو ساتەوەختە.
بزوتنەوەی نەتەوەیی و نیشتمانی کورد هەر بەپێی تایبەتمەندی ناو هەناوی خۆی کە بزاوتێکی دژە (داگیرکاری – کۆلۆنیالیستی)ە، هەڵگری دوو تایبەتمەندیی گرینگی دژە دیکتاتۆری و ئازادیخوازییە. ناسیۆنالیزمی باڵادەست نەک ناتوانێ هەڵگری ئەو تایبەتمەندییانە بێت. بەڵکوو خۆی هەڵگرت سفەتەکانی دیکتاتۆری و دژە ئازادی و تەواویەت خوازییە. جیاوازییەکی بنەمایی و ناو هەناوی کە ئەم دووانە دەخاتە دوو بەرە و پێناسە و ڕەوت و لایەنی کۆمەڵایەتی جیاوازەوە.
جواهێر لەعل نەهرۆ و گاندی و ماندلا وەک پێشەوایانی بزووتنەوەی دژە کۆلۆنیالیستی و داگیرکاری مێژوویەکە، ڕەوایی و بابەتی بوونی ئەم ڕوانگەیان سەلماندووە ، هەرچەندە هەندێک بڵێن؛ کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی و دەرەکی جیاوازن. بەڵام داگیرکاری و دیکتاتۆری و دژەئازادی تایبەتمەندیی هاوبەشی ئەم سیانە شوومەی داگیرکاری و کۆلۆنیالیزمی دەرەکی و ناوخۆیین.
ڕاپەرینی ڕێبەندانی ١٣٥٧ نەک هەر دۆخەکەی بۆ کورد نەگۆڕی بەڵکوو پرۆژەی سڕینەوە و پاکتاوی کوردی ناسیۆنالیزمی ئێرانیی بردە قۆناغێکی ترسناکی دیکە. کۆسمۆپۆلۆتیزمی دینی و ناسیۆنالیزمی ئێران وەک دوانەیەکی شووم نەک بە شەڕی نەرم، ئاسێمیلاسیۆنی کولتووری پرۆژەی سڕینەوەی کوردیان بردە پێشەوە. بەڵکوو ئەمجار بە ئاشکرا و لە ڕێگای مێکانیزمە سەربازیەکانەوە بە دیار چاوی جیهانەوە کەوتە ڕەشەکوژی و قەڵاچۆکردنی بەکۆمەڵی کورد. ژینۆسایدێکی زەق کرایە پرۆژەی ڕێژیم و هەر دوو باڵی شەڕی سەخت و نەرمی ئێرانیی سڕینەوەی یادەوری مێژووی کوردی کردە ئامانج و لە هیچ کردەیەک کۆسپەی نەکرد. سڕینەوەی مانا زەینی و زمانی و مێژووی یادەوریەکانمان، تەفریس و ئێرانی و ئەنفالکران. سەرەڕای ئەمانەش مەخابن مێکانیزم و پرۆژەکانی خەبات و بەرەنگاربوونەوەی کورد هەر مێکانیزم پرۆژەکانی دەورانی کۆمار بوون و لاوازتر. هاوکات لەگەڵ ئەم ڕەوەندەدا لێکترازانی بابەتیانەی بزووتنەوەی کورد و دابڕانی فکریی و شەڕی ناوخۆش ئەو هۆکارانە بوون، کە بزووتنەوەی کوردی لە خۆرهەڵات هێندەی دیکە لاوازکرد. مەخابن چەمکی نەنەتەوە - نیشتمان، ڕزگاری نەتەوەیی و نیشتمانی کەوتە بازنەی خوێندنەوە ئایدۆلۆژیکەکان و دژایەتی ناهاوسازی سەردەم بە هەڵە و ماکیاج کراو هەوڵ درا بگوێزرێتەوە بۆ ئاقاری باسێکی نەزۆکی موجەڕەدی زەینی و بەس. هەزینەی ئەم هەڵەیەش لای هەمووان دیارە چی و چەندە بووە. زەبری بڕست بڕ درا لە بزوتنەوەکە سەری بیرکردنەوەی سەرکردایەتی زەینی و تیۆری بزوتنەوەکەوت کەوتە بەر ئەم زەبرە، تا هەنووکەش ئەم بۆشاییە بەزەقی دیارە و پڕ نەکراوەتەوە. جێگۆڕکێی کولتووری زێدویستی و نیشتمانخوازی بە حیزبخوازی و حیزب چەقی، خەسارێکی دیکەی ئەم ساتەوەختەیە. جیهانیبوونەوەی سەرمایە و گەشەی گیانی تاکخوازی و تەشەنەی جۆرە لیبراڵیزمێکی کولتووری و سیاسی لە کۆمەڵی کوردەواری و سەرهەڵدانی بزوتنەوەکانی ژنان و لاوان و دەرکەوتنی فەرهەنگە سەرکوتکراوەکانی کوردەواری و ئالۆزبوونی ژیانی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگای کوردستان، سەرهەلدانی بەربڵاوی شارنشینی و چینێکی نوێ کیسەی بازرگان و خۆشگوزەران لە کوردەواریدا ئاماژە بوون، بۆ گۆڕانی بنەمایی کوردستان و کاژفڕێدانی کۆمەڵی کوردەواری. پێویستیی نوێبوونەوەی گوتار و وێژمانی سیاسی کورد و گۆڕین و چاکسازیی مێکانیزم و میتۆدەکانی خەبات و گونجانی کۆی ئەم گۆڕانانە لە گوتاری بزووتنەوەی کورددا نە بە وردی خوێنرانەوە نە ڕەچاوکران و نە پێداچوونەوە بە مێتۆد و گوتارماندا کرا. هیچکات لە مێژووی بزووتنەوەی کوردستاندا، وەک ئێستا دابڕانی گوتاری، لێکترازانی جوگرافیایی و گیانی ناوچەخوازی و حیزب بەچەقکردن و پەراوێزخستنی نیشتمان بەرجەستە و زەق نەبوو. نەک تەنیا لە خۆرهەڵاتی کوردستاندا، بەڵکوو لە هەموو کوردستاندا. بەداخەوە دەتوانین بڵێین ئێستا کورد و بزووتنەوەکەی لە نالەبارترین دۆخی سیاسی و کولتووری و کۆمەڵایەتی و سەربازیی خۆیدایە.
ئەرکی هەنووکە و ئەگەرەکانی دەربازبوون لە قەیران دەخوازێ کە هێزی بەرپرس و کۆی بزووتنەوەی کوردی لە هەردوو ڕووبەری سیاسی و ڕووناکبیری خۆیدا پێداچوونەوەی جیددی و بنەمایی بە خۆیدا بکات. ئەم خاڵانە ڕەچاو بکات و هەوڵی چاکسازی بدات.
ـ پێداچوونەوەی وێژمانی کورد و بزووتنەوەکەی و چاکسازی تا ڕۆنانی وێژمانێکی نەتەوەیی و نیشتمانی کە بتوانێ کۆی کۆمەڵی کوردەواری و هەموو مەیلە کولتووری و جیاوازییە دینی و ڕەگەزی و کۆمەڵایەتییەکان لە هەناوی خۆیدا جێ بکاتەوە.
ـ پێداچوونەوە و گۆڕینی کۆی مێکانیزم و مێتۆدەکانی خەبات و کاری سیاسی
ـ پێداچوونەوەی کۆی هەیکەلی ڕێکخراوەیی حیزبی کوردی و فامی ئەم واقعە کە حیزب جگە لە ئامرازی کاری سیاسی ـ نیشتمانی، شتێکی تر نییە.
ـ سڕینەوەی سیمای ناوچەگەرایی لە حیزب و بزووتنەوەکە و کردنەوەی دەرگاکانی سیاسەتی کلۆم بۆ لاوان و پسپۆڕانی بوارەکان.
ـ سڕینەوەی سیمای فەرهەنگی ناوچەیی و گومانی تەک ئایینزایی لە سیمای ئەم بزووتنەوە
ـ هەوڵدان بۆ گردوکۆکردن و ڕێکخستنەوەی هەموو توانا لێکترازاوەکانی هێزی ڕزگاریی نەتەوەیی و نیشتمانیمان لە حیزب و دەرەوەی حیزبدا.
ـ سەلماندنی بەکردەیی بەیانییەی مافی مرۆڤ وەک پرۆگرام و پڕەنسیپی لێ‌لانەدراو لە کۆی سیاسەتی کوردیدا.
ـ ڕاشکاو و جیددی بوون بۆ درووستکردنی بەرەیەکی بەرینی کوردستانی.
ـ هەوڵی ڕاشکاوانە بۆ سازدانی بەرەیەکی دژەداگیرکاری لە هەموو گەلانی ئێران.
ـ یەک مینبەرکردنی جیهانی کورد و سیاسەتی یەکانگیر.
ـ مانیفێستی هاوبەشی سیاسی، کە پشتیوانیی هەموو هێزە سیاسییەکانی لەگەڵ بێت و ڕووناکبیرانی کورد لە داڕشتن و گەڵاڵە و ئەنجامیدا ڕۆڵی خۆیان هەبێت.
