میرۆ عەلیار
خەباتی نەتەوەیی، خەباتی نەتەوەیەکە کە خاوەنی وڵاتی سەربەخۆ و سەروەریی سیاسی نییە، خاک و نیشتمانی دابەش یان داگیر کراوە، لە وڵاتەکەدا هوییەتی نەتەوەیی جیاوازە لە هی نەتەوەی حاکم، بەڵام نکۆڵی لەو جیاوازییە دەکرێ و هوییه‌تی سه‌ربه‌خۆی له‌لایه‌ن نەتەوەی ده‌سه‌ڵاتبه‌ده‌سته‌وه دانی پێدانانرێ و مافە نەتەوایەتییەکانی ناسەلمێندرێ، به هاووڵاتی ده‌ره‌جه ٢ ده‌ژمێردرێ و مافه سیاسی و ئابووری و کولتووری و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانی لێ زه‌وت کراوە. لە هەموو بارێکەوە بەشێوەی سیستماتیک هه‌ڵدەواردرێ، ده‌چه‌وسێته‌وه و سه‌رکوت ده‌کرێ.
کاتێک ئەو گه‌لە سته‌ملێکراوە بەمەبەستی دواییهێنان به‌و بارودۆخه ناڕه‌وایه ڕادەبێ کە خۆی له بنده‌ستی و زوڵم و زۆر ڕزگار بکا و بڕیار دەدا چاره‌نووسی خۆی به‌ده‌سته‌وه بگرێ و به ئازادی و سه‌ربه‌ستی بژی، پێی دەگوترێ خەباتی نەتەوەیی.
ئەوە کە خەباتی نەتەوەیی بۆ سەربەخۆیی و دامەزراندنی وڵاتی سەربەخۆ بەڕێوە دەچێ یان بۆ دابینکردنی مافە سیاسی و نەتەوەییەکانی گەلی ستەملێکراو لە چوارچێوەی وڵاتێکدا، لەلایەکەوە گرێدراوە بە زۆر فاکتەری نێوخۆیی و دەرەکی، بە تایبەتی بە هێز و دەسەڵات و یەکگرتوویی و ئاستی سازماندراوی و گشتگیربوونی جووڵانەوەی ڕزگاریخواز و موشارەکەتی چالاکانەی خەڵک.
لەلایەکی دیکەوە، فاکتەری مەسڵەحەت و بەرژەوەندی یەکلاکەرەوەیە: ڕەنگە زۆرایەتی نەتەوەیەک کە لە وڵاتێکی دێموکراتیکدا دەژی و سەرجەم مافەکانی بەگوێرەی یاسای بنەڕەتی وڵات دەستەبەر کراوە، لەباری سیاسی و ئابووری و ئەمنییەت و مێژووییەوە جیابوونەوە بە مەسڵەحەتی نەتەوەکەی نەزانێ، وەک کەبەک لە کانادا، تیرۆلی باشوور لە ئیتالیا، سکاتلەند لە بریتانیا... جیاوازی هەڵوێست لەو پرسەدا بەهیچ جۆر بەو مانایە نییە کە لایەنگرانی جیانەبوونەوە لە سەربەخۆییخوازەکان کەمتر نیشتمانپەروەرن یان بەپێچەوانەوە. ئەوە دەکەوێتە مەقوولەی جیاوازی بیروبۆچوون و تێڕوانین لە بەرژەوەندیی. مافێکی دێموکراتیک و ڕەوایە.
ڕەنگە ئەو پرسیارە بێتە پێشێ کە ئەی چۆنە دروشمی زۆربەی نزیک بە تەواوی حیزبەکانی هەر چوار بەشی کوردستانیش چارەسەریی پرسی کوردە لە چوارچێوەی جوغرافیای سیاسی ئەو وڵاتانەی کوردستانیان بەسەردا دابەش کراوە، لەکاتێکدا ئەو وڵاتانە دێموکراتیک نین؟
ئەوە بەر لە هەموو هۆکارێک دەگەڕێتەوە بۆ بارودۆخی سیاسی- جوغرافیایی تەواو تایبەتی (منحصر بفرد) کوردستان.
دابەشبوونی کوردستان بەسەر چوار وڵاتی گرنگی ناوچەی ئیستبدادلێدراوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، کارەساتی بۆ کورد لێکەوتۆتەوە: دابەشبوونی خاک و حەشیمەت، دابەشبوونی هێزی سیاسی و مرۆیی، دابەشبوونی ئابووری، تەنانەت دابەشبوونی بەرژەوەندیی نەتەوەیی... لەو دنیایەدا هێج نەتەوەیەک شک نابەین کە بەو حەشیمەتەوە لە ناوچەیەکدا بەو شێوەیە دابەش کرابێ!
لێرەدا کە باس لە "هێز و دەسەڵات" دەکرێ، مەبەست تەنیا هێز و ئیمکاناتی نیزامی نییە، بەڵکوو هەموو ئەو بوار و فاکتەرانەیە کە "هێز و دەسەڵات"ی نەتەوەیەک پێکدێنن: سیاسی، ئابووری، نیزامی، کۆمەڵایەتی، ڕەوانی، ئاستی گەشەسەندوویی ناسیۆنالیزم، حەشیمەت و هەڵکەوتە و بارودۆخی ژێئوپۆلیتیکی...
تێگەیشتن و بەدیکردنی"هێز و دەسەڵات" تەنیا لە هێز و ئیمکاناتی نیزامیدا، هەڵەیەکی گەورەی ستراتێژیکییە. ئەو تێگەیشتنە موتڵەقە لە "هێز و دەسەڵات" خەباتگێڕی نەتەوەیی تووشی لێکدانەوە و نەتیجەگیریی نادروست و لەدواییدا هەڵوێست و بڕیاری نەگونجاو دەکا و جووڵانەوە ناتوانێ کەڵک لە ئیمکاناتی "باالقوە"ی خۆی وەربگرێ ولە ئاخردا هەمیشە کارەسات و تەمابڕاوی و شکانی بۆ بزووتنەوە لێدەکەوێتەوە.
کاتێک لەو پێوەندییەدا باسی سیاسەتی واقیعبینانە دەکرێ، مەبەست ئەوەیە کە "هێز" وەک خۆی ببیندرێ و لە پێناسەکردنی "هێز" و بەتایبەتی لە داڕشتنی ستراتێژی خەباتدا، فاکتەرە پێکهێنەرەکانی "هێز" لە بەرچاو بگیرێن.
قۆناخەکانی خەباتی ڕزگاریخوازی کورد
بەپێچەوانەی تێڕوانینی جێگرتوو کە خەباتی ڕزگاریخوازی کورد بەسەر دوو قۆناخی بەر لە دامەزران و دوای دامەزرانی حیزبە سیاسییەکاندا دابەش دەکا، بەبڕوای من خەباتی کورد بە سێ قۆناخدا تێدەپەڕێ:
١- قۆناخی ڕاپه‌ڕینی که‌سایه‌تییه‌کان (شێخ، ئاغا، مه‌لا یان سه‌رۆک عه‌شیره‌ت) به‌دژی زوڵم و زۆرداریی ڕێژیمەکان و بۆ ڕزگاربوون له ژێرده‌ستی. ئەو قۆناخە سەردەمی بەسەر چووە.
٢- قۆناخی جووڵانه‌وه‌ی ئه‌حزابی کوردی بۆ دابینکردنی مافه نه‌ته‌وایه‌تییه‌کان کە به دامه‌زرانی حیزبه سیاسییه‌کان ده‌ستی پێکردووه و هەتا ئەوڕۆش درێژه‌ی هه‌یه.
٣- قۆناخی به‌نه‌ته‌وه‌یی‌بوونی خه‌بات.
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی قۆناخی دووهه‌م، قۆناخی ئێستای خەباتی ئه‌حزابی کوردی زۆرن، به‌ڵام دیارترین و به‌رچاوترینیان ئەوەیە کە خەباتی حیزبەکان لە هەموو بەشەکانی کوردستان به پڕشوبڵاوی، ململانێی ناسالم و به‌بێ هەواهەنگی و پلانی هاوبەش و دامەزراوەی نیشتمانی، بەڕێوە دەچێ. هێز و وزە و ئیمکاناتی جووڵانه‌وه به‌سه‌ر حیزبه‌کاندا دابه‌ش کراوه.
لەو قۆناخەدا، حیزبی سیاسی وەک وەسیلەیەک بۆ گەیشتن بە ئامانج نابینرێ، حیزب خۆی ئامانجە!
بەهۆی نەبوونی یەکیەتی سیاسی و کۆدەنگی و بەرە و ستراتێژیی ڕوون، شتێکی فۆرمولەکراو بەناوی "بەرژەوەندیی گشتی جووڵانەوە" لەگۆڕێدا نییە. لە ئاکامی ئەو وەزعەدا، هەر حیزبەی بەگوێرەی تێڕوانین و تێگەیشتنی خۆی بەرژەوەندی جووڵانەوە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی حیزبەکەی پێناسە دەکا.
بۆیە، لەو قۆناخەدا لە زۆربەی پرسە نەتەوەییەکاندا، بەرژەوەندیی ئەحزاب دەکەوێتە سەرووی بەرژەوەندی جووڵانەوەوە. دەستەواژەی "بەرژەوەندی گشتی" ئێستاش واتایەکی (مفهوم) جێگرتوو و سەلمێنراو نییە؛ بۆیەش، لەو قۆناخەدا هەستی هاوپێوەندی نەتەوەیی وەک فاکتەرێکی گرنگ و هەوێنی خەباتی نەتەوەیی، زۆر لاواز و لەرزۆکە.
جێگای داخە بەڵام واقعییەتە کە لەو خەباتە نابەرابەر و پڕتێچووەدا، له هیچکام لە بەشەکانی کوردستاندا، نەک هەر بەرە، بەڵکوو تەنانەت هاوپەیمانییەک یان کۆدەنگییەکی سەقامگیر و ستراتێژیک شک نابەین!
ئەوە لە کاتێکدایە کە یەکەم، زۆربەی نزیک بە تەواوی حیزبەکان لە یەک یەکی بەشەکانی کوردستاندا نەک هەر دوژمن و چارەنووسی هاوبەشیان هەیە، بەڵکوو لە ئامانجی سیاسیشدا جیاوازیان نییە و هەموویان خەبات بۆ مافەکانی نەتەوە لە چوارچێوەی وڵاتەکاندا دەکەن! دووهەم، ڕه‌نگه ئه‌حزابی سیاسیی که‌م نه‌ته‌وه‌ی ڕزگاریخواز به ئه‌ندازه‌ی حیزبه کوردستانییه‌کان بەگشتی، خه‌باتگێڕ و تێکۆشه‌ر و کۆڵنه‌ده‌ر و ئامادەی قوربانیدان بن؛ بەڵام لەبەرئەوەی خەباتەکەیان یەکگرتوو و یەکگوتار نییە، کاریگەریی و دەسکەوتەکانیان بارتەقای فیداکاری و تێچوو و لێبڕاوییان نەبووە.
ئەو دیاردانەی لە سەرەوە ئاماژەیان پێکرا، لە هەر چوار بەشی کوردستان ئەوەندە ئاشکرا و بەرچاون کە حاشایان لێناکرێ و بوون بە کۆسپی سەرەکی بۆ وەدیهاتنی خەباتی یەکگرتوو و بەرەوپێشچوونی خەباتی ڕزگاریخوازی کورد و زیانی قورسیان بە بەرژەوەندیی نەتەوەیی کورد گەیاندووە و زۆر دەرفەتی ڕەخساو بۆ گەلەکەمان لەکیس چوون.
لێرەدا بەو ئاکامە دەگەین کە هەتا ماوەی قۆناخی دووهەم درێژتر ببێتەوە و زیاتر بخایەنێ، هەزینەی قورستر بە سەر خەباتی ڕزگاریخوازدا دەسەپێنرێ و ئەرکی ڕێژیمەکان لە بەڕێوەبردنی سیاسەتی چەوساندنەوەی کورد و سەرکوتی خەباتەکەی، ئاسانتر دەکاتەوە.
ئێستا ئێمە لەبەر دەرگای قۆناخی سێهەم واتە "بەنەتەوەیی‌بوونی خەبات"دا وەستاوین و پێویستە بەمەبەستی پەرەپێدان و گەشەپێدان بە خەباتی ڕزگاریخواز و وەدیهێنانی ماف و ئازادی بۆ گەلەکەمان، ئەوپەڕی هەوڵی خۆمان بدەین کە جووڵانەوەی ڕزگاریخواز خۆی لە قۆناخی دووهەم ڕزگار بکا و پێ بنێتە قۆناخی سێهەمەوە.
بۆئه‌وه‌ی جووڵانه‌وەی نەتەوەیی نەهادینە بکرێ و بچێتە نێو قۆناخی سێهەمەوە، پێویستە پێنج پێشمه‌رجی بۆ دابین و ئامادە بکرێ:
١- پێداچوونەوە و پێکهێنانی ئاڵوگۆڕ لە شێوەی بیرکردنەوە و تێگەیشتن لە مانا و ماهییەتی خەباتی نەتەوەیی. بارودۆخی خەباتی کورد لە هەموو بارێکەوە گۆڕانی قووڵی بەسەردا هاتووە و خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخی نوێ، بیرکردنەوە و تێڕوانین و ستراتێژی نوێ دەخوازێ.
٢- پێکهێنانی بەرەی دێموکراتیک و دروستکردنی گوتاری هاوبەشی نەتەوەیی.
٣- پێکهێنانی دامه‌زراوه و نیهادگه‌لی نیشتمانی هاوبه‌ش و دێموکراتیک: نوێنه‌رایه‌تی هاوبه‌ش لە ئاستی هەرێمی و نێونەتەوەییدا بۆ کاری دیپلۆماسی، ڕێکخراوگەلی هاوبه‌شی سیاسی و کولتووری و کۆمەڵایەتی، هێزی پێشمەرگەی نیشتمانی (له جێگای هێزی نیزامی ئه‌حزاب کە زۆر جاران بۆتە هۆکاری هەڵایسانی شەڕی نێوخویی!)، ناوەندگه‌لی ئازاد و سه‌ربه‌ست بۆ لێکۆڵینه‌وه و لێکدانه‌وه‌ی پرسه ستراتێژییه‌کان (ژووری بیرکردنەوە) ... ٤- جووڵانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی- دێموکراتیک ده‌بێ نەهادینه و خاوه‌ن موئه‌سساتی هاوبه‌ش و سەربەخۆ بێ. خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی پێویستیی به کولتووری سیاسی سه‌ربه‌خۆ هه‌یه. بوونی کولتوورێکی سیاسیی دێموکراتیک و پێشکه‌وتووی جیاواز له کولتووری ده‌سه‌ڵاتی حاکم بۆ خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی کورد حه‌یاتی و چاره‌نووسسازه. کولتوورێک که بڕوای بە پلۆرالیزم هەبێ و بتوانێ ببێتە بنەمای دێموکراتیزەکردنی جووڵانەوە و کۆمەڵگا، کۆکەرەوە و وڵامده‌ره‌وەی ویست و زه‌رووره‌ته‌کانی ئه‌وڕۆی بزووتنەوەی ڕزگاریخواز بێ و هوییەتی سیاسی- کولتووریی سەربەخۆی پێ ببەخشێ.
٥- بڕواهێنانی بەکردەوە بە دەور و بەشداریی خەڵک: ئەزموونی جووڵانەوەی کورد و زۆر لە گەلانی دیکە دەیسەلمێنێ کە بەشداریی ڕاستەوخۆی خەڵک وەک شەریک و هاوبەش، دەورێکی سەرەکی و یەکلاکەرەوە لە سەرخستنی خەباتی ڕزگاریخوازدا دەگێڕێ. هەڵەیە خەڵک وەک پەراوێز و سەرچاوەی پێداویستییەکانی خەباتی حیزبەکان سەیر بکرێ.
خەڵک دەبێ بێ واسیتە لە خەبات بۆ ڕزگاریی خۆیدا بەشدار و هاوبەش بێ. دروشمی "خەبات لەگەڵ خەڵک" پێویستە جێگای دروشمی "خەبات بۆ خەڵک" بگرێتەوە.
ئه‌و پێنج فاکته‌رانه‌ی سه‌ره‌وه هه‌وێنی به‌نه‌ته‌وه‌یی‌کردنی جووڵانه‌وه و پێناسه‌ی خه‌باتێكی نه‌ته‌وه‌یی- دێموکراتیکن، هەستی هاوپێوەندی نەتەوەیی بەهێز دەکەن، دەرخەری پێگەیشتوویی و بلووغی سیاسی ئه‌حزابی سیاسین و ئیعتبار و ڕه‌وایی تایبەتی ده‌ده‌ن به خەباتی نه‌ته‌وه‌یه‌کی بنده‌ست بۆ گه‌یشتن به ئازادی و مافی دیاریکردنی چاره‌نووس.
به‌و جۆره‌یه کە ئه‌حزاب ده‌توانن بە یەکگوتاری له پوتانسییه‌له‌کانی خه‌بات که‌ڵک وه‌رگرن و فیداکاری و له‌خۆبوردوویی پێشمه‌رگه بکه‌ن به ده‌سکه‌وتی سیاسی بۆ گه‌له‌که‌مان. ئه‌وکاته‌یه کە جووڵانه‌وه لە پڕشوبڵاوی ڕزگار و به‌هێز ده‌بێ، دەچێتە نێو هاوکێشە سیاسییەکانی وڵاتەوە، کاریگه‌ریی له‌سه‌ر ڕه‌وتی ڕووداوه‌کانی ناوچه داده‌نێ و سرنج و پشتیوانی بیروڕای گشتی و کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی بۆلای خۆی ڕاده‌کێشێ.
بۆیە، هەوڵ و تێکۆشان بۆ دابینکردنی یەکیەتی و یەکگوتاری و خەبات بە یەکگرتوویی، بەشێکی دانەبڕاوە لە خەبات بۆ ئازادی و ڕزگاری و لە ئیلزاماتی خەباتی نەتەوەییە.
هەوڵی بەردەوام بۆ بەهێزکردنی جووڵانەوە لەڕێگای نەهادینەکردن و دێموکراتیزەکردنی، لە خەبات بۆ ڕزگاریی نەتەوەیی جیا ناکرێتەوە و بەنرخترین و کاریگەرترین خزمەتە بە جووڵانەوەی ڕزگاریخواز.
چەوساوەبوون و ڕەوابوونی خەبات و دێموکراتیک بوونی داخواز، لەو سەردەمەدا بەتەنیا جووڵانەوەی نەتەوەیەکی بندەست سەرناخا.
تەنیا بە بانگەشە و هەڵگرتنی دروشمی نەتەوەیی و دیاریکردنی ئامانجی دێموکراتیک، جووڵانه‌وه لە ناوەڕۆکدا نەتەوەیی و دێموکراتیک نابێ. بۆ ئەوەی خەباتی ڕزگاریخواز لە نێو خۆیدا ماهییەتەن نەتەوەیی و دێموکراتیک بێ، پێویستە بەستێنی بۆ خۆش بکرێ و بەئیرادە و لێبڕاوانە هەوڵی بۆ بدرێ.
