حەسەن قارەمانی
١٦ی سپێتامبر ٢٠٢٥ سێ ساڵ بەسەر شەهیدکرانی ژینا ئەمینی بە دەستی هێزە سەرکوتکەرەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران تێپەڕی. شەهیدکرانی ژینا وەرچەرخانێکی مێژووییە لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتیی کوردستان و ئێراندا و، هێمایەکی نوێی بەرخۆدانی بە جیهان بەخشی. دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" هەر زوو بوو بە هێمایەکی هاوبەشی خۆڕاگری، نەک تەنیا بەرانبەر بە چەوساندنەوەی جێندەری کۆماری ئیسلامی، بەڵکوو بۆ پێکهاتە پاوانخوازانەی بەرفراوانی کۆماری ئیسلامی. درووشمەکە گشتگیر دەرکەوت و لەگەڵ ژنان لە سەرتاسەری ئێران قسەی دەکرد. بەڵام گەشتەکەی لە کوردستانەوە بۆ ئێران تیشک دەخاتە سەر دینامییەکی ئاڵۆزتر، پرۆسەیەک کە تێیدا ئەزموونێکی تایبەت گۆڕدرا بۆ سیمبولێکی گشتگیر لە مەترسی لەدەستدانی مانا ڕەسەنەکەیدا.
"ژن، ژیان، ئازادی" بەرهەمێکی خۆبەخۆی ڕاپەڕین نیە، بەڵکوو سەرچاوەی خۆی لە بزووتنەوەی سیاسیی کوردەوە هەیە، کە لەمێژە ڕزگاریی ژنان بە دانەبڕاو لە ڕزگاری نەتەوەیی دادەنرێت. ژنی کورد لە مێژوودا دوو بارگرانی هەڵگرتوە، وەک ژنێکی ملکەچی نۆرمەکانی پیاوسالاری و وەک کوردێک لە مافە نەتەوەیی و کولتوورییەکان بێبەش بووە. بەڵام کاتێک ئەم درووشمە لە چوارچێوەیەکی بەرفراوانتری ئێراندا وەرگیرا و دووبارە لێکدانەوەی بۆ کرا، کورت کرایەوە بۆ دروشمێکی فێمینیستیی گشتی کە ڕەهەندی نیشتمانییەکەی لە پاشخانەکەیدا کاڵ بۆوە. ئەمەش ڕەنگدانەوەی میکانیزمێکی دووبارەبووەوەیە لە مێژووی مۆدێڕنی ئێراندا کە پرسی کورد نابینێ و پەراوێزی دەخات، ئەویش ڕێگەی گشتگیری ئایینی، یان ئینتێرناسیۆنالیزمی سۆسیالیستی، یان گوتاری مەدەنیی لیبڕاڵ.
دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" بووەتە ڕەمزی ئەم ڕاپەڕینە. ئەو دروشمە کە لە بنەڕەتدا ڕەگ و ڕیشەی قووڵی لە خەباتی سیاسیی کورددا داکوتاوە، لە چوارچێوەی ئێراندا بووە دروشمێکی گشتی بۆ مافەکانی مرۆڤ و یەکسانیی ڕەگەزی. ڕزگاریی ژن لە کوردستان هەرگیز ناتوانرێت بە جیا لە پرسی نەتەوەیی بێت. جیاکردنەوەی ئەم کایەیانە بە شێوەیەکی کاریگەر شەرعییەت بە هێژموونی فارس دەدات و نکۆڵی لە چەوساندنەوەی دووانەی ژنانی کورد دەکات، چ وەک ژن و چ وەک ئەندامی نەتەوەیەکی حاشاڵیکراوی سەرکوتکراو.
ساڵڕۆژی ڕاپەڕینی ژینا زیاتر لە ڕۆژێک بۆ یادکردنەوەی ڕاپەڕینێکی جەماوەری دژ بە کۆماری ئیسلامیی ئێرانە. هەروەها پەنجەرەیەکی شیکاری بۆ دەسەڵاتی سیاسیی دروشم و هێماکان دابین دەکات. دروشمی "ژن، ژیان، ئازادی" هەڵگری کاراکتەری دووانەیە و لە سەرنجڕاکێشییەکەیدا گشتگیرە، بەڵام لە گرنگییە مێژوویی و سیاسییەکەیدا تایبەتمەندە. بۆیەشە بۆ ژنان لە سەرانسەری ئێراندا و بۆتە هێمای خۆڕاگری، بەڵام بۆ کورد دەربڕینێکی وجوودیانەی خەباتێکی نەتەوەیی و کولتووریش پێک‌‌دەهێنێت .ساڵیادی ڕاپەڕینی ژینا دووانەی دروشممان بیردەخاتەوە. "ژن، ژیان، ئازادی" هەم گشتگیرە و هەم تایبەتە. ڕەنگە لەگەڵ هەموو ژنانی ئێراندا قسە بکات، بەڵام بۆ کورد مانایەکی دیاریکراوی مێژوویی و سیاسیشی هەڵگرتوە. نکۆڵی‌کردن لەم جیاوازییە، بەرهەمهێنانەوەی نەزمێکی سەد ساڵەی نەبینینە کە تێیدا خەباتی وجوودیی کورد لە پرسێکی پەراوێزدا کورت دەکرێتەوە. هەروەها تێنەگەیشتنە لە پەیامی سەرەکی بزووتنەوەی کورد، کە ڕزگاریی ژن و ڕزگاری نەتەوەیی بە شێوەیەکی دانەبڕاو بەیەکەوە گرێ دراون. نکۆڵی‌کردن لەو دووانەیە کردەوەیەکی بێلایەن نیە، بەڵکوو بەرهەمهێنانەوەی نەزمێکی لەمێژینەی نەبینینە، کە تێیدا خەباتی کورد بە شێوەیەکی سیستماتیک لە پەراوێزدا کورت دەکرێتەوە.
بەم پێیە دروشم نەک تەنیا دەربڕینی هیوا، بەڵکوو دەبێتە ئامرازێک بۆ شیکردنەوەی پەیوەندییەکانی دەسەڵاتی نێوان ناوەند و پەراوێز، لە نێوان هێژموونیی فارس و پەراوێزخستنی کورد. دەتوانین بە تیشک خستنەسەر خاڵە سەرەکییەکانی "ڕەهەندی کوردی لە ڕاپەڕینی ژینا ئەمینی" دەست پێ بکەین. دووفاقی دروشم "گشتگیر و تایبەت" گشتگیربوونی "ژن، ژیان، ئازادی" لە زمانە ڕوونەکەیدایە سەبارەت بە کەرامەتی مرۆڤ. قسە لەگەڵ هەموو ئەو ژنانە دەکات کە لەژێر پێکهاتەی پیاوسالاری و تاکڕەوەکاندا دەژین. هیچ گەلێک، هیچ ئایینێک، هیچ نەتەوەیەک لە دەرەوەی ئەم ئەزموونە نیە. بۆ ژنانی ئێرانی بەڕەچەڵەک فارس، ئەو دروشمە بوو بە ڕەمزێکی یەکگرتوو بۆ بەرەنگاربوونەوەی جیاکاری و کۆنتڕۆڵکردنی ڕەگەزی کە لە سیاسەتی کۆماری ئیسلامیدا پەرەی سەندوە. بەڵام دروشمەکە ڕەهەندێکی تایبەت و تایبەتیشی هەیە و بۆ کورد و بەتایبەت ژنانی کورد، ماناکەی لە خەباتێکی سەدە ساڵەی دانپێدانان و چارەنووس و مانەوەدا داکوتاوە.
میکانیزمی نەبینین کاتێکە دروشمەکە بە زمانی ئۆپۆزیسیۆنی فارسی دەگوترێتەوە و سەرلەنوێ لێک دەدرێتەوە کە تەنیا سەبارەت بە ڕزگاریی ڕەگەزییە، لەکاتێکدا ڕەگ و ڕیشە نەتەوەییەکانی بێدەنگ دەکرێن. ئەمەش درێژەپێدەری نەزمێکی کۆنی دەسەڵاتە، کە ئەزموون و قوربانیدانی کورد لە گێڕانەوەیەکی گەورەتری ئێرانیدا تێکەڵ دەکرێن ، بەڵام هەمیشە بەو مەرجەی ئیدیعای نەتەوەیی تایبەتیان بسڕدرێتەوە. ئەمەش بەڕێکەوت نیە، بەڵکوو میکانیزمی دەسەڵاتە. ئۆپۆزیسیۆنی ئێران بە کورتکردنەوەی خەباتی کورد بۆ "مەسەلەی ژن لەنێو ئەوانی دیکەدا"، هەم دەتوانێ هاودەنگی نیشان بدات و هەمیش لە هەمان کاتدا خۆی لە داننان بە شەرعییەتی پرسی نەتەوەیی کورد بەدوور بگرێت. بەم شێوەیە هێماگەرایی گشتگیر دەبێتە درێژەپێدەری پڕاکتیکێکی مێژوویی نەبینین.
ڕزگاریی ژنان و ڕزگاری نیشتمانی وەک ئەوەی لەیەکتردا تێکەڵاو بوون، ڕەهەندێکی دیکەی ئەو باسەیە. بزووتنەوەی کورد بە ڕوونی باسی لەوە کردوە کە پرسی ڕزگاریخوازیی ژنان لە خەباتی نەتەوەیی ئەوان جیا نابێتەوە. ژنی کورد هەم هەڵگری فەرهەنگ و زمانە، هەم ئەکتەرە لە ڕزگاری سیاسیدا. بۆیە ژێردەستەییەکەی دوو هێندەیە، بەشێکی پیاوسالاری، بەشێکی کۆلۆنیالی. تێگەیشتن لە "ژن، ژیان، ئازادی" تەنیا لە ڕووی ڕەگەزییەوە مەترسیی کەمکردنەوەی ئەم ئاڵۆزییەی هەیە. ئازادی لای ژنانی کورد تەنیا ئازادیی ئەوە نیە کە بە ئارەزووی خۆیان جلوبەرگ لەبەر بکەن یان بەشداری لە ژیانی گشتیدا بکەن. دەبێ هەروەها ئازادیی قسەکردنە بە زمانی خۆیان، فێرکردنی منداڵەکانیان بە زمانی کوردی، خۆڕێکخستن لە ڕووی سیاسییەوە، بەبێ ئەوەی وەک جودایخواز ناوزەد بکرێت، بەکورتی وەک کوردبوونیان هەبێت. لە ڕووی مێژووییەوە بزووتنەوەی کورد هەرگیز ڕزگاریی ژنانی لە پرسی نەتەوەیی جیا نەکردۆتەوە. هەر لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا، لە پێوەندی لەگەڵ دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مەهاباد، ژنان چالاکانە لە کاری سیاسیدا بەشدار بوون. حیزبی دێموکراتی کوردستان هەر لە سەرەتاوە جەختی لەوە کردەوە کە پەروەردە و بەشداریی کۆمەڵایەتی و ڕزگاری ژنان بۆ مۆدێڕنیزاسیۆن و مانەوەی میللەت پێویستن. لە کوردستانی ئەمڕۆدا، چ باسی بەشەکانی ئێران، عێراقی، سووریە یان تورکیە بکەین، بەشداریی ژنان لە خەباتدا بووەتە بەردی بناغە. بۆیە جێگای سەرنجە کە ئۆپۆزیسیۆنی ئێران بە دابڕانی پرسی ژنان لە پرسی نەتەوەیی، بە دیفاکتۆ نەزمێکی دەسەڵات بەرهەم دەهێنێتەوە کە تێیدا ژێردەستەیی کورد نەبینراو دەکرێت.
سیاسەتی هێماکان لە دەوڵەتە فرەنەتەوەییەکانیش باسێکی دیکەیە. ڕاپەڕینی ژینا و دروشمەکانی ئەو ڕۆڵە ناوەندییە نیشان دەدەن کە هێماکان لە دەوڵەتە فرەنەتەوەییەکانی وەک ئێراندا دەیگێڕن. ئەو هێمایانەی کە گشتگیر دەردەکەون، لە ڕاستیدا دەتوانن بە شێوەیەکی هێژموونانە کار بکەن بە داپۆشینی ناهاوسەنگییەکان. ژنانی فارس کاتێک باس لە "ژن، ژیان، ئازادی" دەکەن، لە پێگەیەکی دەسەڵاتی زۆرینەیەوە ئەو کارە دەکەن، هەرچەندە خۆیان لە ڕیزبەندی ڕەگەزیدا ژێردەستەن. ژنانی کورد کاتێک هەمان دروشم بەکاردەهێنن، لە دوو ژێردەستەیی ژن و نەتەوەییەوە، ئەو کارە دەکەن. بۆیە شیکاری دووانەیی دروشمەکە ئەوە نیشان دەدات کە چۆن خەبات بۆ یەکسانی لە ئێراندا مەترسیی ئەوە هەیە ببێتە خەبات بۆ هێندێک لە ژنان، لەکاتێکدا ژنانی دیکە بە ژێردەستەیی دەمێننەوە. گوتاری فێمینیست، ئەگەر بەڕاشکاوی دان بە پرسی کورددا نەنێت، مەترسی ئەوە هەیە ببێتە ئامرازێک بۆ بەردەوامی هێژموونی نەک ڕزگاری. ئێران دەوڵەتێکی فرە نەتەوەییە، بەڵام خۆ وێناکردنی فەرمی لەسەر هێژموونێکی فارسی دامەزراوە و زمان و فەرهەنگ و دەسەڵاتی سیاسیی فارسەکان زاڵن.
ئێستا با باس لە "ژن، ژیان، ئازادی" و پرسی کورد بکەین. ساڵیادی ڕاپەڕینی ژینا ئەوەمان بیر دەخاتەوە کە دروشمەکان هەرگیز بێلایەن نین. "ژن، ژیان، ئازادی" دروشمێکە کە هەم دەتوانێت یەک بگرێت و هەم بشارێتەوە. ژنان لە ئێران لە بەرەنگاربوونەوەی ستەمی پیاوسالاریدا یەک دەخات، بەڵام ڕەهەندە نەتەوەیی و کۆلۆنیالیزمەکانی ئەزموونی ژنانی کوردیش دەشارێتەوە. نکۆڵی‌کردن لەم جیاوازییە، بەرهەمهێنانەوەی ڕیزبەندییەکی سەد ساڵەی نەبینینە کە تێیدا بوونی کورد لە مێژووی ئێراندا بۆ تێبینییەکی ژێرەوە کورت دەکرێتەوە. هەروەها تێنەگەیشتنە لە پەیامی ناوەندی بزووتنەوەی کوردی، کە ڕزگاریخوازیی ژنان و ڕزگاریی نەتەوەیی بە شێوەیەکی دانەبڕاو بەیەکەوە گرێدراون. کورد لە ماوەی سەدەی ڕابردوودا بەردەوام ئەزموونی ئەوەی کردوە کە چۆن گەردوونناسی و ئایدۆلۆژیا گشتگیرەکان بۆ شاردنەوە و شەرعییەتدان بە ژێردەستەیی خۆیان بەکار دەهێنرێن. وەک:
ئومەتی ئیسلامی کە بە وێناکردنی موسڵمانان وەک پێکهاتەیەکی ئایینی یەکگرتوو، مافە نەتەوەیی و نەتەوەییەکانیان لێ زەوت دەکا. داخوازییەکانی کورد وەک دابەشکەرێک سەیر دەکران. یان ئینتێرناسیۆنالیزمی سۆسیالیستی کە لە سەردەمی شەپۆلی چەپگەرایی سەدەی بیستەمدا، زۆرجار خەباتی کورد لە بەشێک لە خەباتی "پرۆلیتاریا"دا کورت دەکرایەوە، کە پرسی نەتەوەیی کەم دەکرایەوە. هەروەها گوتاری مافە مەدەنییە لیبڕاڵەکان کە لە سەردەمی هاوچەرخدا، گرنگیدان بە مافە مەدەنییە یەکسانەکان بۆ هەموو تاکەکان لە ئێران، مەیلی بۆ تەمومژاوی جیاوازیی دەسەڵاتی پێکهاتەیی لە نێوان فارس و کورددا هەبووە. ئەم گەردوونناسیانە، چ ئایینی، سۆسیالیستی یان لیبڕاڵ، لە پڕاکتیکدا بەو مانایە بووە کە پرسی کورد هەرگیز وەک واقیعێکی وجوودی و سیاسی نەناسراوە.
کەواتە مانای ڕاستەقینەی "ژن، ژیان، ئازادی" تەنیا کاتێک دەتوانرێت تێبگەین کە دووانەییەکەی قبووڵ بکەین، وەک هێمایەکی گشتگیر بۆ کەرامەتی ژن، بەڵام وەک دەربڕینێکی تایبەتیی خەباتی نەتەوەیەک دژی لەنێوچوون. دانپێدانانی ئەمە بۆ دابەشکردنی خەبات نیە، بەڵکوو بۆ پێدانی قووڵایی و دادپەروەریی تەواوی خۆیەتی. ڕزگاری ژن لە کوردستاندا هەرگیز ناتوانرێت بە جیا لە پرسی نەتەوەیی تێبگەین. جیاکردنەوەی ئەم کایانە بە شێوەیەکی کاریگەر شەرعییەت بە هێژموونی فارس دەدات و نکۆڵی لە چەوساندنەوەی دووانەی ژنانی کورد دەکات، چ وەک ژن و چ وەک ئەندامی نەتەوەیەکی ئینکاریکراو. دابڕانی خەباتێک لە خەباتێکی دیکە، نەک هەر لە ڕووی شیکارییەوە نادروستە، بەڵکوو لە ڕووی سیاسیشەوە مەترسیدارە.
